कैलास मंदिर एलोरा : जागतिक वारसा एक चमत्कार|Kailash Temple Ellora : A Marvel of World Heritage

महाराष्ट्राच्या  छत्रपती संभाजीनगर (औरंगाबाद) जिल्ह्यात वसलेले कैलास मंदिर हे भारताच्या प्राचीन शिल्पकलेचे आणि अध्यात्मिक समर्पणाचे अद्वितीय उदाहरण आहे. संपूर्ण मंदिर एकाच खडकातून कोरले गेले असून, हे आश्चर्यकारक वास्तुशिल्प एलोरा लेण्यांचा एक भाग आहे – जो जगातील सर्वात मोठ्या शिलालेखित मंदिर समूहांपैकी एक आहे आणि युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळांमध्ये सामाविष्ट आहे. आठव्या शतकात राष्ट्रकूट राजा कृष्ण प्रथम यांच्या काळात बांधले गेलेले हे मंदिर भगवान शिवांना समर्पित असून, त्यांच्या कैलास पर्वताच्या निवासस्थानाची प्रतिकृती म्हणून तयार करण्यात आले आहे.

कैलास मंदिराचे वास्तुशिल्प अविश्वसनीय आहे. अंदाजे १६४ फूट लांब, १०९ फूट रुंद आणि ९८ फूट उंच असलेले हे मंदिर वरून खाली कोरण्याच्या पद्धतीने साकारले गेले आहे – ही शैली जगातील फारच थोड्या ठिकाणी आढळते. मंदिरात कोरीव खांब, बहुमजली रचना आणि गर्भगृहावर उभारलेले भव्य शिखर आहे. या सगळ्या गोष्टी त्या काळातील अभियंते आणि कलाकारांच्या कौशल्याचे प्रतीक आहेत.

मंदिरातील शिल्पकला देखील मंत्रमुग्ध करणारी आहे. रामायण, महाभारत यांसारख्या पुराणकथांतील प्रसंग, देव-देवतांचे भव्य शिल्प, प्राणी, नर्तिका आणि आकाशातील दृश्ये इतक्या बारकाईने कोरली गेली आहेत की पाहणाऱ्यांना इतिहासाचा आणि सांस्कृतिक समृद्धतेचा अनुभव येतो.

आजही कैलास मंदिर हे पर्यटक, इतिहासकार, कलाकार आणि भाविक यांना भुरळ घालणारे एक अद्वितीय ठिकाण आहे. हे केवळ एक स्मारक नाही, तर भारताच्या समृद्ध आणि शाश्वत कलासंस्कृतीचे जिवंत प्रतीक आहे.

कैलास लेणे एलोरा स्थापत्यकला

कैलास मंदिराची लांबी 276 फूट, रुंदी 154 फूट आणि उंची 107 फूट आहे. एलोरा येथील कैलास मंदिराची रचना गर्भगृह, अंतराळ, मंडप आणि नंदीमंडप अशी आहे.नंदीमंडप दोन मजली असून मुख्य मंदिर 25 फूट उंचीच्या चौथऱ्यावर निर्माण केले आहे. मंदिराच्या गर्भगृहावर द्राविडी पद्धतीचे तीन मजली शिखर(विमान) आहे. सभामंडपाच्या तिन्ही बाजूस प्रवेश किंवा अर्धमंडप केलेले आहेत. गोपूर, नंदीमंडप आणि मुख्य मंदिर दोन मजली असून ते एकमेकांना पुलाने जोडलेले आहेत.  कैलास मंदिरात असलेल्या सभामंडपाला रंगमहाल असे म्हणतात. त्यामध्ये शिल्पकाम केलेले सोळा स्तंभ आहेत. छतावर शिव नृत्याची मूर्ती आहे.

Kailash Cave Temple Location Map

याशिवाय मुख्य मंदिराच्या भोवती पाच उप देवतांची लहान आकाराची मंदिरे आहेत. प्राकाराच्या समोरच्या बाजूला मोठी भिंत व प्रवेश द्वारावर गोपूर आहे. कैलासनाथाचे मुख्य मंदिर 25 फूट उंच चौथऱ्यावर उभे आहे. चौथर्‍याच्या  चारही भागावर हत्ती, सिंह आणि वाघ यांच्या मूर्ती कोरलेल्या आहेत. मुख्य मंदिराच्या बाहेरच्या भिंतीवर अर्धस्तंभ ओळीने घडवलेले आहेत. संभा मंडपाच्या  स्तंभाच्या मध्ये देवकोष्टे केलेली आहेत. यामध्ये शिवपुराणातील प्रसंग कोरलेले आहेत. मंदिराचे शिखर द्राविड शैलीचे आहे. सध्या मंदिरासमोर एक ध्वजस्तंभ आहे. पूर्वी या ठिकाणी दोन ध्वजस्तंभ होते. तसेच दोन्ही बाजूला प्रचंड आकाराचे हत्ती होते. त्यापैकी एक हत्ती आता शिल्लक राहिला आहे.

नंदीमंडप -नंदीमंडप दुमजली असून कैलास गुंफा मंदिर २५ फूट उंच चौकात बांधलेले आहे. मंदिराच्या गर्भगृहात द्रविड शैलीतील तीन मजली शिखर (विमान) आहे. सभामंडपाच्या तीन बाजूंना प्रवेशद्वार किंवा अर्धमंडप आहेत. गोपूर, नंदीमंडप आणि मुख्य मंदिर हे दुमजली असून ते एकमेकांना पुलाने जोडलेले आहेत. कैलास मंदिरातील सभामंडपाला रंगा महल म्हणतात. यात सोळा शिल्पाकृती खांब आहेत. छतावर नाचणारी शिवाची मूर्ती आहे. याशिवाय मुख्य मंदिराभोवती पाच उपदेवतांची छोटी मंदिरे आहेत. प्राकाराच्या समोर मोठी भिंत आणि प्रवेशद्वारावर गोपूर आहे.

वेरूळ येथील अद्भुत  शिल्पकला

शिल्पकामाच्या दृष्टीने कैलास मंदिर अतिशय महत्त्वपूर्ण असे आहे.या लेणी मध्ये अनेक देव-देवतांची शिल्पे आहेत. या लेण्यांमध्ये गणेश , महिषासुर मर्दिनी, शिव, विष्णु, इंद्र, नरसिंह, वराह, त्रिविक्रम, ब्रह्मा, कमळपुष्पावर बसलेली गजलक्ष्मी या देव देवतांची शिल्पे आहेत. उत्तरेकडील भिंतीवर गंगा यमुना आणि सरस्वती या तीन नद्यांचा संगम असलेले शिल्प अतिशय सुंदर आहे.  कैलासनाथ मंदिराची प्रचंड वास्तू अंतर्बाह्य शिल्पकामाने सजवलेली आहे. त्यामध्ये छायाप्रकाश योजनेचा नयनरम्य परिणाम साधलेला आहे. गर्भगृहाच्या प्रवेश द्वाराच्या उजवीकडे यमुना व डावीकडे गंगा या दोन नद्याच्या प्रतिमा कोरलेल्या आहेत. शिल्प कामा मध्ये गर्भगृहाच्या प्रवेशद्वाराच्या दोन्ही बाजूचे द्वारपाल तसेच मंदिराचे द्वार शाखा याशिवाय रावणअनुग्रह शिल्प यांचा प्रामुख्याने समावेश होतो. रावण अनुग्रह शिल्पांमध्ये रावण खाली एक गुडघा टेकून आपल्या वीस हातांनी कैलास पर्वत हलवीत आहे, तर कैलास पर्वतावर शांत चित्ताने बसलेले शिव आणि भयभीत झालेली देवी पार्वती शिवाला बिलगली आहे. रावण  कैलासपर्वत हलवीत असल्यामुळे घाबरून पळणारे शिवगण, डोंगरावरचे प्राणी यांची शिल्पे हा प्रसंग जिवंत करण्यामध्ये कलाकार यशस्वी झाले आहेत. यातील नाट्यमयता वैशिष्ट्यपूर्ण अशी आहे.

अद्वितीय शिल्पे– कैलास लेण्यामध्ये अनेक देवी-देवतांची अद्वितीय शिल्पे आहेत. या लेण्यांमध्ये कमळाच्या फुलावर विराजमान गणेश, महिषासुर मर्दिनी, शिव, विष्णू, इंद्र, नरसिंह, वराह, त्रिविक्रम, ब्रह्मा, गजलक्ष्मी यांची शिल्पे आहेत. उत्तरेकडील भिंतीवर गंगा यमुना आणि सरस्वती या तीन नद्यांच्या संगमाचे शिल्प अतिशय सुंदर आहे. कैलासनाथ मंदिराची भव्य रचना आतून आणि बाहेरून शिल्पांनी सजलेली आहे. यात छायांकन योजनेचा नयनरम्य प्रभाव आहे. कैलास गुहेच्या मंदिराच्या संरचनेत गर्भगृह, गर्भगृह, मंडपम आणि थोड्या अंतरावर नंदी मंडपम यांचा समावेश आहे. गर्भगृहाच्या प्रवेशद्वाराच्या उजवीकडे डाव्या बाजूला यमुना आणि गंगा या दोन नद्यांच्या प्रतिमा कोरलेल्या आहेत. कैलास मंदिराच्या उत्तरेकडील भिंतीवर महाभारतातील प्रसंग कोरलेले आहेत. दक्षिणेकडील भिंतीवर रामायणातील शिल्पे आहेत. कैलास मंदिराच्या भिंतीवर सर्वत्र यक्ष, गंधर्व आणि अप्सरांची शिल्पे दिसतात. या मंदिराच्या मंडपात शिवपुराणातील विविध देखावे रेखाटले जात असत. त्याचे काही अवशेष आता शिल्लक आहेत. कैलास मंदिराला युनेस्कोने जागतिक वारसा स्थळ म्हणून मान्यता दिली आहे.

एलोरा येथे पर्यटकांसाठी सोयी सुविधा

वेरूळ येथे पर्यटकांना राहण्यासाठी सार्वजनिक स्वरूपाची निवास व्यवस्था उपलब्ध आहे. युनेस्कोने कैलास मंदिर वेरूळ ला जागतिक वारसा स्थळ म्हणून मान्यता दिल्यामुळे पर्यटकांसाठी आवश्यक त्या सर्व सोयीसुविधा या ठिकाणी उपलब्ध आहेत. येथून जवळ असलेल्या औरंगाबाद मध्ये चांगल्या दर्जाचे हॉटेल्स आणि रेस्टॉरंट आहेत. भारतीय पुरतत्व सर्वेक्षण विभागांनी मान्यता दिलेले पर्यटक मार्गदर्शक गाईड वेरूळचा इतिहास,स्थापत्य कला व शिल्पकला सांगण्यासाठी उपलब्ध आहेत औरंगाबाद येथील रेल्वे स्टेशन भारतातील प्रमुख शहरांना जोडलेले आहे. तसेच औरंगाबादहुन वेरूळ येथे बसने किंवा टॅक्सीने जाता येते. विमानाने प्रवास करणाऱ्या पर्यटकांसाठी औरंगाबाद येथे आंतरराष्ट्रीय विमानतळ आहे. पर्यटकांसाठी सर्व सोयी सुविधा असल्यामुळे देश विदेशातील पर्यटक भारताचा समृद्ध वारसा पाहण्यासाठी मोठ्या प्रमाणात कैलास मंदिर वेरूळ येथे भेट देतात.

सारांश

महाराष्ट्रातील एलोरा येथील कैलास मंदिर हे प्राचीन भारताच्या खडकात कोरलेल्या स्थापत्यकलेचे अद्वितीय उदाहरण आहे. हे जगातील सर्वात मोठ्या एकाश्म (एकाच खडकातून कोरलेले) मंदिरांपैकी एक असून, आठव्या शतकात राष्ट्रकूट राजा कृष्ण प्रथम यांच्या काळात बांधले गेले. हे मंदिर भगवान शंकराला अर्पण असून, त्यांच्या कैलास पर्वताच्या निवासस्थानाचे प्रतीक आहे.

स्थापत्यदृष्ट्या हे मंदिर एक अभियांत्रिकी चमत्कार मानले जाते. इतर मंदिरे जमिनीपासून उभारली जातात, तर कैलास मंदिर वरील भागापासून खाली कोरले गेले आहे. हे सुमारे २७०० चौरस मीटर क्षेत्रफळात पसरले आहे आणि सुमारे ३० मीटर उंच आहे. या मंदिरात भव्य प्रवेशद्वार, मुख्य गर्भगृहावर शिखर, सभोवतीचा खुला प्रकार आणि खांबांनी सजलेले मंडप आहेत.

या मंदिरातील शिल्पकाम विशेष लक्षवेधी आहे. रामायण व महाभारतामधील प्रसंग, देवता, गंधर्व, प्राणी आणि निसर्गदृश्ये खडकात अतिशय सुस्पष्टपणे कोरली गेली आहेत. मंदिरातील नंदीची विशाल मूर्ती,रावण अनुग्रह मूर्ती आणि शिवाच्या जीवनातील प्रसंग दर्शवणारे कोरीव  शिल्पपट्ट विशेष आकर्षणाचे केंद्र आहेत.

पर्यटकांना या भव्यतेबरोबरच एलोरा येथील इतर बौद्ध, जैन आणि हिंदू गुहा देखील आकर्षित करतात. युनेस्कोने जागतिक वारसा स्थळ म्हणून मान्यता दिलेले हे मंदिर इतिहासप्रेमी, भाविक, कलाकार आणि वास्तुविशारद यांना खुणावते. कैलास मंदिराला भेट देणे म्हणजे एका कोरलेल्या महाकाव्यात प्रवेश केल्यासारखे आहे, जिथे प्रत्येक शिल्प काहीतरी सांगते.

Read Article About Jain Caves at Ellora

Kailash Temple Ellora : A Marvel of World Heritage

Located in the Chhatrapati Sambhajinagar (Aurangabad) district of Maharashtra, the Kailash Temple is a unique example of India’s ancient architecture and spiritual devotion. The entire temple is carved out of a single rock, and this stunning structure is part of the Ellora Caves – one of the largest rock-cut temple complexes in the world and a UNESCO World Heritage Site. Built in the 8th century during the reign of the Rashtrakuta king Krishna I, the temple is dedicated to Lord Shiva and is designed as a replica of his abode on Mount Kailash.

The architecture of the Kailash Temple is incredible. Approximately 164 feet long, 109 feet wide and 98 feet high, the temple is carved from top to bottom – a style found in very few places in the world. The temple features carved pillars, a multi-storey structure and a magnificent spire built over the sanctum sanctorum. All these are testament to the skill of the engineers and artists of that time.

The sculptures in the temple are also mesmerizing. Scenes from the epics like Ramayana and Mahabharata, magnificent sculptures of gods and goddesses, animals, dancers and celestial scenes are carved so meticulously that the viewer gets a sense of history and cultural richness.

Even today, Kailash Temple is a unique place that fascinates tourists, historians, artists and devotees. It is not just a monument, but a living symbol of India’s rich and enduring artistic culture.

Kailash temple Ellora Architecture

This temple is built in Dravidian architectur style.The length of the Kailash temple is 276 feet, width is 154 feet and height is 107 feet. The main temple of Kailasanath stands on a 25 feet high square. Elephant, lion and tiger idols are carved on all four sides of the quadrangle. The outer wall of the main temple is lined with semi-pillars. Devokoshtas are placed between the pillars of the Stambha mandapam. Incidents from Shiv Purana are engraved in it. The spire of the temple is of Dravidian style. Currently there is a flag pillar in front of the temple. Earlier there were two flagpoles at this place. Also there were elephants of huge size on both sides. One of them remains now.

The Nandi Mandapa -is two storied and the Kailash cave temple is built on a 25 feet high square. The sanctum sanctorum of the temple has a Dravidian style three-storied Shikhar (viman). There are entrances or Ardhamandap on three sides of the Sabhamandap. The Gopur, Nandimandap and the main temple are two storeyed and are connected to each other by a bridge. The auditorium in the Kailasa temple is called Ranga Mahal. It has sixteen sculpted pillars. There is an idol of Shiva dancing on the roof. Apart from this, around the main temple there are smaller temples of five sub deities. There is a large wall in front of the prakara and a gopur at the entrance.

Amazing Sculptures at Ellora

Kailash temple is very important in terms of sculpture. The sculptural work mainly includes the Ravana Anugrah sculpture apart from the gatekeepers on both sides of the entrance to the sanctum sanctorum as well as the door branches of the temple. In the Ravana Anugraha sculptures, Ravana is kneeling down and moving Mount Kailas with his twenty arms, while Shiva, seated serenely on Mount Kailas, and the terrified goddess Parvati are gazing at Shiva. The artists have been successful in bringing this scene to life with the sculptures of Shiva running away in fear, animals on the mountain as Ravana moved to Mount Kailash. The dramatization of this is characteristic.

Unique Sculptures -There are unique sculptures of many gods and goddesses in this cave. These caves have sculptures of Ganesha, Mahishasura Mardini, Shiva, Vishnu, Indra, Narasimha, Varaha, Trivikram, Brahma, Gajalakshmi sitting on a lotus flower. On the northern wall, the sculpture of the confluence of the three rivers Ganga Yamuna and Saraswati is very beautiful. The massive structure of Kailasanath temple is decorated with sculptures inside and out. It has a picturesque effect of shading scheme.The structure of the Kailasa Cave temple consists of sanctum , sanctorum, mandapam and Nandi Mandapam at a short distance. On the right of the entrance of the sanctum sanctorum are carved images of two rivers, Yamuna and Ganga on the left side. Episodes from the Mahabharata are carved on the northern wall of the Kailasa temple. On the southern wall, there are sculptures from the Ramayana. Sculptures of Yakshas, Gandharvas and Apsaras are seen everywhere on the walls of Kailasa temple. The mandapam of this temple used to depict various scenes from Shiv Purana. A few remains of it now remain. The Kailasa Temple has been recognized as a World Heritage Site by UNESCO.

Tourist facilities at Ellora

Public accommodation facilities are available for tourists in Verul. Kailash Temple Ellora has been recognized as a World Heritage Site by UNESCO so all the necessary facilities for tourists are available at this place. Nearby Aurangabad has good quality hotels and restaurants. Tourist guides approved by the Archaeological Survey of India are available to explain the history, architecture and sculpture of Ellos caves. The railway station at Aurangabad is connected to major cities in India. Also from Aurangabad you can go to Ellora by bus or taxi. Aurangabad has an international airport for tourists traveling by air. Due to all the facilities for the tourists, tourists from all over the country visit Kailash Temple Ellora(Verul ) in large numbers to see the rich heritage of India.

Summary

The Kailash Temple at Ellora in Maharashtra is a unique example of ancient Indian rock-cut architecture. It is one of the largest single-stone temples in the world, built during the reign of the Rashtrakuta king Krishna I in the 8th century. The temple is dedicated to Lord Shiva and symbolizes his abode on Mount Kailash.

Architecturally, the temple is considered an engineering marvel. While other temples are built from the ground up, the Kailash Temple is carved from the top down. It is spread over an area of about 2,700 square meters and is about 30 meters high. The temple has a grand entrance, a spire over the main sanctum, an open plan surrounding it, and a pillared pavilion.

The sculpture work in this temple is particularly striking. Scenes from the Ramayana and Mahabharata, gods, Gandharvas, animals, and natural scenes are carved very clearly into the rock. The temple’s huge idol of Nandi, the Ravana Anugraha idol and the carved panels depicting scenes from the life of Shiva are the special attractions.

Along with this grandeur, tourists are also attracted by the other Buddhist, Jain and Hindu caves at Ellora. Recognized as a World Heritage Site by UNESCO, this temple attracts history buffs, devotees, artists and architects. Visiting the Kailash temple is like entering a carved epic, where every sculpture tells something.