कर्नाटकातील होयसळ मंदिरे, ज्यांना अलीकडेच युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळांचा दर्जा प्राप्त झाला आहे, ही भारताच्या समृद्ध सांस्कृतिक आणि वास्तुशिल्प परंपरेची विलक्षण प्रतीके आहेत. ११व्या ते १४व्या शतकादरम्यान होयसळ राजवटीत ही मंदिरे बांधली गेली असून, त्यातील ताऱ्याच्या आकाराचे आधारपद, सौंदर्यपूर्ण शिल्पकला आणि साबण दगडावर कोरलेले सूक्ष्म नक्षीकाम यासाठी प्रसिद्ध आहेत. यामध्ये बेलूरचे चेन्नकेशव मंदिर, हलेबिडूचे होयसळेश्वर मंदिर आणि सोमनाथपूरचे केशव मंदिर हे प्रमुख आहेत.
ही मंदिरे केवळ धार्मिक स्थळे नसून कला आणि स्थापत्यशास्त्राचे उत्कृष्ट नमुने आहेत. यात द्रविड आणि नागर शैलींचे सुंदर मिश्रण दिसते. मंदिरांच्या भिंतींवर रामायण, महाभारत यांसारख्या पुराणकथांतील प्रसंग, देवी-देवतांचे मूर्तिकाम, नृत्यांगना आणि प्राण्यांची सुबक शिल्पे कोरलेली आहेत. ही शिल्पकला तेव्हाच्या कलाकारांच्या कौशल्याचा आणि भक्तीभावाचा प्रत्यय देते.
युनेस्कोने दिलेली मान्यता या मंदिरांच्या जागतिक महत्त्वावर प्रकाश टाकते आणि त्यांचे संवर्धन व शाश्वत पर्यटन यासाठी जागरुकता निर्माण करते. ही मंदिरे फक्त स्थापत्यकलेचे नमुने नसून, मध्ययुगीन दक्षिण भारताच्या सांस्कृतिक, धार्मिक आणि कलात्मक आयुष्याचे जिवंत दर्शन आहेत.आज ही मंदिरे इतिहास संशोधक, पर्यटक, कलाकार यांना भुरळ घालतात. त्यांचा युनेस्को जागतिक वारसा यादीत समावेश झाल्यामुळे, ही परंपरा पुढील पिढ्यांसाठीही जपली जाईल.
होयसळ मंदिर स्थापत्य
होयसळ मंदिरे वेसर स्थापत्यशैलीमध्ये बांधलेली आहेत.वेसर शैली नागर आणि द्राविड शैलीच्या मिश्रणातून तयार झाली आहे. प्रामुख्याने उत्तर चालुक्यकाळात या शैलीचा विकास झाला.मंदिराच्या भिंतीवर ,छतावर,आतील स्तंभांवर आणि शिखरावर असंख्य पौराणिक कथा शिल्प कोरलेली आहेत. होयसळ मंदिरे केवळ जागतिक सांस्कृतिक वारसा नसून भारताच्या वैभवशाली इतिहासाचे साक्षीदार आहेत. प्राचीन भारतीय कला, धर्म आणि तत्त्वज्ञान यांचा अपूर्व संगम होयसळ मंदिरावर पहावयास मिळतो.या सर्व घटकांमुळे होयसळ मंदिर स्थापत्य वैशिष्ट्यपूर्ण आणि प्रेक्षणीय झाले आहे. होयसळेश्वर मंदिर, चन्नकेशव आणि केशव मंदिर ही मंदिरे नक्षत्र आकृती विधानावर बांधलेली आहेत.
दहाव्या ते चौदाव्या शतकात कर्नाटकात होयसळ राजवंशाची सत्ता होती. होयसळ घराण्यातील राजांनी वास्तुकलेला राजाश्रय दिल्यामुळे अप्रतिम मंदिरे या काळात बांधली गेली. राजा काम द्वितीय हा या घराण्याचा संस्थापक होता. त्याचा मुलगा विनयादित्य याने होयसळ साम्राज्याचा विस्तार केला. होयसळांना सत्ताविस्तार करण्यासाठी व सत्ता टिकविण्यासाठी दक्षिणेकडील बलाढ्य चोल घराण्यातील राजांशी शेवटपर्यंत संघर्ष करावा लागला. होयसळ घराण्यातील प्रसिद्ध राजा विष्णुवर्धन याने मंदिर स्थापत्य कलेला प्रोत्साहन दिले. याच्याच काळात होयसळेश्वर( हळेबिडू) चन्नकेशव(बेलूर) आणि केशव मंदिर (सोमनाथपूर) ही प्रसिद्ध मंदिरे बांधली गेली.
होयसळेश्वर मंदिर हळेबिडु – हळेबिडू येथील होयसळांचे हे वेसर वास्तुशैलीतील शिवमंदिर आहे. हे मंदिर बेलूरपासून 16 किमी अंतरावर आहे. होयसळ राजा विष्णुवर्धनाच्या काळात हे मंदिर बांधले गेले. हे मंदिर एका नक्षत्रावर बांधलेले असून दोन गर्भगृहे आहेत. एक गर्भगृह राजाचे आणि दुसरे गर्भगृह राणीचे आहे. दोन्ही गर्भगृहात शिवलिंग आहे. मंदिराच्या भिंतींवर रामायण आणि महाभारतातील कथा कोरल्या आहेत. याशिवाय मंदिराच्या छतावर व खांबांवर सुंदर नक्षीकाम व शिल्पे आहेत. अनेक देव, देवी, प्राणी आणि पौराणिक कथांमधील कथा मोठ्या प्रमाणावर कोरल्या आहेत. मंदिराच्या बाहेरील भिंतींवर शिव, विष्णू आणि देवीच्या विविध रूपातील प्रतिमा कोरलेल्या आहेत. मंदिरासमोर नंदीमंडप आहे जो कोरीव काम आणि शिल्पांनी सजलेला आहे. आतील खांब मंदिराच्या सौंदर्यात भर घालतात. प्रत्येक खांब हा शिल्पकलेचा अनोखा नमुना आहे. गर्भगृहाच्या भिंतींवर हवा आणि प्रकाश येण्यासाठी जलवाटायन (जाळीदार कोरीवकाम) आहे. मंदिराजवळ एक कल्याणी (पाण्याची टाकी) आहे. होयसळेश्वर मंदिराला युनेस्कोने जागतिक वारसा स्थळ म्हणून मान्यता दिली आहे.
चन्नकेशव मंदिर बेलूर-बेलूर येथील चन्नकेशव मंदिर होयसळ स्थापत्यशैलीत बांधलेले एक विष्णूचे मंदिर आहे. चन्नकेशव मंदिर नक्षत्र आकृती विधानावर बांधलेले आहे. गर्भगृहामध्ये चतुर्भुज विष्णूची मूर्ती आहे.हे मंदिर अंतर बाह्य शिल्प,मूर्ती आणि नक्षीकाम यांनी सजवलेले आहे. मंदिराच्या भिंतीवर पौराणिक कथांचे शिल्पांकन केलेले आहे. मंदिरातील स्तंभांवर अप्रतिम शिल्प आणि नक्षीकाम केलेले आहे. आतील सभामंडपाला नवरंग म्हणतात.यामध्ये कलाकार आपली नृत्यकला सादर करीत असत. मंदिराजवळ पाण्याचे कुंड (कल्याणी)आहे.मंदिराच्या भिंतीमध्ये हवा आणि प्रकाश येण्यासाठी जाळीदार नक्षीकाम (जाल वातायन) केलेले आहे. मंचन्नकेशव मंदिरामध्ये वर्षभर अनेक उत्सव व कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते. युनेस्कोने जागतिक वारसा स्थळ म्हणून त्याला मान्यता दिली आहे.
केशव मंदिर सोमनाथपूर-सोमनाथपूर येथील केशव मंदिर होयसळ स्थापत्य शैलीमध्ये बांधलेले हे एक विष्णूचे मंदिर आहे. केशव मंदिर देखील नक्षत्र आकृती विधानावर बांधलेले आहे.केशव मंदिरामध्ये तीन गर्भगृहे आहेत. याला त्रिकूट मंदिर म्हणतात. या तीनही गर्भगृहांमध्ये विष्णूच्या केशव, जनार्दन आणि वेणुगोपाल रूपातील मूर्ती बसवलेल्या आहेत. मंदिराच्या भिंतीवर पौराणिक कथा शिल्प कोरलेले आहेत. मंदिराच्या छतावर वैशिष्ट्यपूर्ण पाने फुले वेली यांचे नक्षीकाम केलेले आहे. या मंदिरामध्ये वर्षभर अनेक उत्सव व कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते.
होयसळ शिल्पकलेची अमर कलाकृती: एक शाश्वत वारसा
होयसळ राजवटीतील शिल्पकला ही भारतीय मंदिरे स्थापत्यशास्त्रातील एक अत्यंत महत्त्वाची देणगी मानली जाते. ११व्या ते १४व्या शतकादरम्यान कर्नाटकात फुललेल्या या कलेचा मुख्य विशेष म्हणजे सूक्ष्म कोरीवकाम, अत्यंत नाजूक तपशील आणि समृद्ध मूर्तीशास्त्र. बेलूरचे चेन्नकेशव मंदिर आणि हळेबीडचे होयसळेश्वर मंदिर हे याचे सर्वोत्तम उदाहरण आहेत.
होयसळ शिल्पकलेतील एक खास वैशिष्ट्य म्हणजे सोपस्टोन (क्लोरिटिक शिस्ट) या मऊ दगडाचा वापर. यामुळे शिल्पकारांना अत्यंत बारकाईने आणि कुशलतेने मूर्ती साकारता आल्या. मंदिरांच्या भिंतींवर रामायण, महाभारत आणि भागवत पुराणातील दृश्ये, पौराणिक प्राणी, फुलांचे नक्षीकाम आणि अप्सरा यांचे भव्य चित्रण आढळते. प्रत्येक शिल्प हे एक स्वतंत्र कलाकृती असून त्यात हालचाल, सौंदर्य आणि तपशील यांचा सुंदर संगम आहे.
होयसळ शिल्पकारांनी चेहऱ्यावरील भाव, शरीराची ठेवण आणि दागिन्यांचे बारकावे यावर विशेष लक्ष दिले. मंदिरांची ताऱ्यासारखी रचना शिल्पांना अनेक कोनांतून साकार करण्यास मदत करत असे. छत, दरवाजे आणि खांबांवरील नक्षीकाम हे केवळ सौंदर्यवर्धकच नाही तर आध्यात्मिक अर्थाने समृद्ध आहे.
पूर्वीच्या कठोर शिल्पशैलीच्या तुलनेत, होयसळ शिल्पकलेत हालचाल आणि जीवंतपणा दिसतो. ही कला केवळ धार्मिक श्रद्धा दर्शवत नाही, तर त्या काळातील सामाजिक आणि सांस्कृतिक जीवनाचाही आरसा आहे.युनेस्कोने नुकतीच मान्यता दिलेली होयसळ शिल्पपरंपरा ही भारताच्या सांस्कृतिक वारशाची गौरवशाली साक्ष आहे – शिलाखंडात कोरलेली एक अमर कथा, जी आजही पाहणाऱ्यांना मंत्रमुग्ध करते.
अद्वितीय सांस्कृतिक वारसा
होयसळ राजांनी मंदिर वास्तुकलेबरोबरच साहित्य आणि कला यांनाही प्रोत्साहन दिले यांच्या काळात प्रसिद्ध जैन विद्वान आणि कवी जन्ना आणि रुद्र भट्ट यांनी संस्कृत आणि कन्नड भाषेत विपुल प्रमाणात साहित्य निर्मिती केली चौदाव्या शतकात विजयनगर साम्राज्याचा उदय आणि दिल्ली सुलतानांच्या आक्रमणामुळे होयसळांचे राजकीय अस्तित्व संपुष्टात आले तरी त्यांनी बांधलेली मंदिरे भारताच्या समृद्ध संस्कृतीक इतिहासाचा ठेवा आहेत
होयसळ मंदिरे पहाण्यासाठी पर्यटन सोयीसुविधा
होयसळ मंदिरांना युनेस्कोने जागतिक वारसा स्थळ म्हणून मान्यता दिल्यापासून देश विदेशातील पर्यटक हळेबिडू, बेलूर आणि सोमनाथपूर येथील होयसळ मंदिरांकडे मोठ्या प्रमाणात आकर्षित झाली आहेत. या ठिकाणी पर्यटकांसाठी आवश्यक त्या सर्व सोयीसुविधा उपलब्ध केलेल्या आहेत. पर्यटकांसाठी माहिती केंद्र,प्रशिक्षित व विविध भाषेतून माहिती देणारे गाईड तसेच खाजगी वाहनातून येणाऱ्या पर्यटकांसाठी प्रशस्त पार्किंगची व्यवस्था, उत्तम दर्जाची निवास व्यवस्था, स्थानिक खाद्यपदार्थांची मेजवानी आणि माहिती पुस्तकांचे स्टॉल्स यामुळे पर्यटकांना एक सुखद अनुभव मिळतो. हळेबिडू मंदिर परिसरात भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण विभागाने वस्तू संग्रहालय स्थापन केलेले आहे. यामध्ये होयसळ काळातील जवळपास पंधराशे मूर्ती व शिल्प ठेवलेले आहेत.
सारांश
कर्नाटकमधील होयसळ मंदिरे, अलीकडेच युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळांमध्ये समाविष्ट करण्यात आली असून, भारताच्या समृद्ध सांस्कृतिक आणि स्थापत्य वारशाची भव्य साक्ष आहेत. १२व्या आणि १३व्या शतकात होयसळ राजवटीदरम्यान ही मंदिरे बांधली गेली असून, ती कलात्मक प्रतिभा, आध्यात्मिक महत्त्व आणि ऐतिहासिक भव्यतेचे प्रतीक आहेत.
इतिहास दृष्टिकोनातून पाहता, होयसळ राजे हे कला, साहित्य आणि धर्माचे मोठे संरक्षक होते. त्यांनी शेकडो मंदिरे बांधली, ज्यामध्ये बेलूरचे चेन्नकेशव मंदिर, हळेबीडूचे होयसळेश्वर मंदिर आणि सोमनाथपुरातील केशव मंदिर विशेष प्रसिद्ध आहेत. ही मंदिरे फक्त पूजेची ठिकाणे नव्हती, तर त्या काळात ज्ञान आणि संस्कृतीच्या देवाणघेवाणीची केंद्रे होती.
स्थापत्यशास्त्राच्या दृष्टीने, होयसळ मंदिरे त्यांच्या वैशिष्ट्यपूर्ण ताऱ्यासारख्या (जगती) पायाभरणी, कोरीव साबण दगडाच्या भिंती आणि सुशोभित आंतरिक रचनेसाठी ओळखली जातात. बहुतेक मंदिरे बहुकोनी रचना (त्रिकुट किंवा एककुट) असलेली असतात. मंदिरांच्या भिंतींवर रामायण, महाभारत यांसारख्या हिंदू ग्रंथांतील कथा, देव-देवतांचे रूप, नर्तक, वादक आणि प्राणी यांचे अप्रतिम शिल्पांकन आढळते.
होयसळ मूर्तिकला ही अतिशय बारकाईने, सुशोभित आणि वास्तवदर्शी कोरीवकामासाठी प्रसिद्ध आहे. त्यांच्या शिल्पकलेतून पौराणिक कथा आणि धार्मिक दृश्यांना जणू प्राण मिळतो.संस्कृतीच्या दृष्टीने, ही मंदिरे शैव, वैष्णव आणि जैन परंपरांचा संगम दाखवतात. ते धार्मिक सहिष्णुता आणि कलात्मक उंचीचे प्रतीक आहेत.
आज होयसळ मंदिरे प्रमुख पर्यटन स्थळे आहेत. याठिकाणी देश-विदेशातील पर्यटक, अभ्यासक आणि भक्त मोठ्या संख्येने भेट देतात. त्यांच्या शांत वातावरणात, स्थापत्य सौंदर्यात आणि सांस्कृतिक खोलीत भारताचा वैभवशाली इतिहास सजीव अनुभवता येतो.
Heritage Sites in Karnataka
2. हंपी : सांस्कृतिक पर्यटन स्थळ
Hoysala Dynasty Temples: UNESCO World Heritage Sites of Karnataka
The Hoysala temples of Karnataka, which have recently been declared a UNESCO World Heritage Site, are a unique symbol of India’s rich cultural and architectural tradition. Built during the Hoysala dynasty between the 11th and 14th centuries, these temples are famous for their star-shaped bases, beautiful sculptures and intricate carvings on soapstone. The Chennakesava Temple at Belur, the Hoysaleshwara Temple at Halebidu and the Kesava Temple at Somnathpur are the most prominent.
These temples are not just religious sites but also masterpieces of art and architecture. They display a beautiful blend of Dravidian and Nagara styles. The walls of the temples are carved with scenes from the Ramayana and Mahabharata, along with sculptures of gods and goddesses, dancers and animals. This sculpture reflects the skill and devotion of the artists of the time.
The recognition by UNESCO highlights the global importance of these temples and creates awareness for their conservation and sustainable tourism. These temples are not just architectural masterpieces, but are living reflections of the cultural, religious and artistic life of medieval South India. Today, these temples fascinate historians, tourists and artists. With their inclusion in the UNESCO World Heritage List, this tradition will be preserved for future generations.
Hoysala Temple Architecture
Hoysala temples are built in the Vesar architectural style. The Vesar style is a blend of Nagara and Dravidian styles. This style developed mainly during the Northern Chalukya period. Numerous mythological sculptures are carved on the walls, ceilings, inner pillars and spires of the temple. Hoysala temples are not only a world cultural heritage but also witnesses to the glorious history of India. An unprecedented confluence of ancient Indian art, religion and philosophy can be seen in the Hoysala temples. All these elements have made the Hoysala temple architecture unique and spectacular. The Hoysaleshwar Temple, Channakesava and Kesava Temples are built on the constellation diagram.
The Hoysala dynasty ruled Karnataka from the 10th to the 14th centuries. The Hoysala kings patronized architecture, resulting in the construction of magnificent temples during this period. King Kama II was the founder of this dynasty. His son Vinayaditya expanded the Hoysala empire. The Hoysalas had to fight to the end with the powerful Chola kings in the south to expand and maintain their power. The famous Hoysala king Vishnuvardhana encouraged temple architecture. It was during this period that the famous temples of Hoysaleshwar (Halebidu), Channakesava (Belur) and Kesava Temple (Somnathpur) were built.
Hoysaleshwar Temple– Halebidu
Unique Hoysaleshwar Temple Halebidu-It is a Shiva temple in Halebidu Vesar style of architecture. This temple is located at a distance of 16 km from Belur. This temple was built during the reign of Hoysala king Vishnuvardhana. The temple is built on a constellation and has two sanctum sanctorums. One sanctum belongs to the king and the other sanctum belongs to the queen. In both the sanctum sanctorums there is a Shivling. Stories from Ramayana and Mahabharata are carved on the walls of the temple. Apart from this, there are beautiful carvings and sculptures on the ceiling and pillars of the temple. Many gods, goddesses, animals and stories from mythology are carved on a large scale. The outer walls of the temple are carved with images of Shiva, Vishnu and Devi in various forms. In front of the temple is the Nandi Mandap which is decorated with carvings and sculptures. The inner pillars add to the beauty of the temple. Each pillar is a unique piece of sculpture. The walls of the sanctum sanctorum have jalvatayana (netted carvings) to allow air and light. There is a Kalyani (water tank) near the temple.Hoysaleshwar Temple has been recognized by UNESCO as a World Heritage Site.
Channakeshava Temple– Belur
Unique Channakesava Temple Belur is a Vishnu temple built in Hoysala architectural style. The Channakesava temple is built on the Nakshatra diagram. The sanctum sanctorum has a quadrilateral Vishnu idol. The temple interior is decorated with external sculptures, idols and carvings. The walls of the temple are sculpted with mythological stories. The pillars of the temple have amazing sculptures and carvings. The inner auditorium is called Navrang. In this, artists used to perform their dances. There is a water tank (Kalyani) near the temple. The walls of the temple are carved with nets (Jal Vatayan) to allow air and light. Many festivals and events are organized in the Manchannakesava temple throughout the year. It has been recognized as a World Heritage Site by UNESCO.
Keshava Temple- Somnathpura
Unique Keshava Temple Somnathpur is a Vishnu temple built in the Hoysala style of architecture. Keshava temple is also built on Nakshatra diagram. Keshava temple has three sanctum sanctorums. It is called Trikuta Mandir. All these three sanctum sanctorums have idols of Vishnu in the form of Kesava, Janardhana and Venugopala. Mythological sculptures are carved on the walls of the temple. The roof of the temple is carved with characteristic leaves and flowers. Many festivals and events are organized in this temple throughout the year.
Immortal Art of Hoysala Sculpture: An Enduring Legacy
Hoysala sculpture is considered to be one of the most important contributions to Indian temple architecture. The art flourished in Karnataka between the 11th and 14th centuries and is characterised by its intricate carvings, exquisite detail and rich iconography. The Chennakesava Temple at Belur and the Hoysaleshwara Temple at Halebid are the best examples.
A special feature of Hoysala sculpture is the use of soapstone (chloritic schist), a soft stone. This enabled the sculptors to create sculptures with great precision and skill. The walls of the temples feature scenes from the Ramayana, Mahabharata and Bhagavata Puranas, mythological animals, floral motifs and magnificent depictions of nymphs. Each sculpture is a unique work of art, a beautiful blend of movement, beauty and detail.
The Hoysala sculptors paid special attention to facial expressions, body posture and the nuances of jewellery. The star-shaped structure of the temples allowed sculptures to be seen from multiple angles. The carvings on the roofs, doors and pillars are not only aesthetically pleasing but also rich in spiritual meaning.
Compared to the rigid styles of earlier times, Hoysala sculpture exudes movement and vitality. This art not only reflects religious beliefs, but also reflects the social and cultural life of the time. The Hoysala sculpture tradition, recently recognized by UNESCO, is a glorious testament to India’s cultural heritage – an immortal story carved in stone that continues to enchant viewers.
Unique CULTURAL HERITAGE
The Hoysala kings encouraged literature and art in addition to temple architecture.During this period, the famous Jain scholars and poets Janna and Rudra Bhatta produced a wealth of literature in Sanskrit and Kannada. Temples are a treasure of India’s rich cultural history
Tourist facilities to visit Hoysala temples
Since the recognition of Hoysala temples as a World Heritage Site by UNESCO, tourists from all over the country have been attracted to the Hoysala temples at Halebidu, Belur and Somnathpur. All the necessary facilities are provided for the tourists at this place. Tourist information center, trained and informative guides in various languages, ample parking for tourists coming in private vehicles, good quality accommodation, local food feasts and information book stalls provide a pleasant experience to the tourists. Archaeological Survey of India has established an Artifacts Museum in the Halebidu Temple area. In this there are about fifteen hundred idols and shills of the Hoysala period are kept.
Summary
The Hoysala temples of Karnataka, recently included in the UNESCO World Heritage Sites, are a magnificent testimony to India’s rich cultural and architectural heritage. Built during the Hoysala dynasty in the 12th and 13th centuries, these temples are a symbol of artistic genius, spiritual significance and historical grandeur.
Historically, the Hoysala kings were great patrons of art, literature and religion. They built hundreds of temples, of which the Chennakesava Temple at Belur, the Hoysaleshwara Temple at Halebidu and the Kesava Temple at Somnathpur are particularly famous. These temples were not just places of worship, but also centres of knowledge and cultural exchange during that time.
Architecturally, the Hoysala temples are known for their characteristic star-shaped (jagati) foundations, carved soapstone walls and ornate interiors. Most of the temples are of polygonal design (trikuta or ekkatu). The walls of the temples are adorned with exquisite carvings of stories from Hindu scriptures like the Ramayana and the Mahabharata, gods and goddesses, dancers, musicians and animals.
Hoysala sculpture is famous for its intricate, ornate and realistic carvings. Their sculptures bring mythological stories and religious scenes to life. Culturally, these temples represent a blend of Shaivism, Vaishnavism and Jain traditions. They are a symbol of religious tolerance and artistic excellence.
Today, Hoysala temples are major tourist destinations. They are visited by tourists, scholars and devotees from all over the country and abroad. In their serene atmosphere, architectural beauty and cultural depth, one can experience the glorious history of India vividly.
Incredible Heritage 