विद्यापीठ शिक्षण पद्धती | Univrsity Education System                                   

विद्यापीठ शिक्षण पद्धती प्राचीन भारतातील शैक्षणिक उत्क्रांतीमधील महत्वपूर्ण टप्पा मानला जातो. भारतात आलेल्या चिनी प्रवाशांनी दिलेल्या माहितीवरून तसेच प्राचीन विद्यापीठे ज्या ठिकाणी अस्तित्वात होती त्याठिकाणी करण्यात आलेल्या उत्खननातून मिळालेल्या अवशेषांवरून प्राचीन भारतातील प्रमुख विद्यापीठांची माहिती मिळते. उत्तर भारतामध्ये तक्षशिला, नालंदा, विक्रमशिला, वल्लभी आणि काशी ही विद्यापीठे विशेष प्रसिद्ध होती. तर दक्षिण भारतात मंदिरामध्ये शिक्षण देण्याचे काम चालत असे. त्यांना घटिका विद्यालय म्हणत असत. या विद्यालयांची कार्यपद्धती व अभ्यासक्रम यांची माहिती साहित्यातून मिळते.

विद्यापीठ शिक्षण प्रारंभ

प्राचीन काळात भारतात प्रसिद्ध विद्यापीठे प्रामुख्याने बौद्ध विहारातून उत्क्रांत झालेली दिसतात. गौतम बुद्धांनी धर्मप्रसारासाठी धर्म संघाची निर्मिती केली होती. सार्वजनिक जीवनातून सर्वसंग परित्याग केलेल्यांना धर्म संघामध्ये प्रवेश दिला जात असे. धर्म संघात प्रत्येक सदस्याला नियमाचे अतिशय काटेकोरपणे पालन करावे लागे. धर्मसंघामध्ये भिक्षू व भिक्षुणी वर्षातील आठ महिने धर्मप्रसाराचे काम करीत असत आणि पावसाळ्याचे चार महिने एकाच ठिकाणी वास्तव्य करीत ; अशा ठिकाणाला विहार म्हणतात. या विहारांमध्ये तत्वज्ञानातील विविध घटकांवर चर्चा होत असे. काही काळानंतर अशा विहारांमध्ये वर्षभर शिक्षण देण्याची सोय करण्यात आली. धर्म संघात झालेल्या चर्चेतून अनेक ग्रंथांची निर्मिती होऊ लागली. अशा विहारांचे प्रगत स्वरूप म्हणजेच प्राचीन भारतातील विद्यापीठे होत. या विद्यापीठांमध्ये भारताबरोबरच भारताबाहेरील देशांमधून विद्यार्थी शिक्षण घेण्यासाठी येत असत.

विद्यापीठ प्रवेश पद्धती

प्राचीन काळात सामान्यतः वयाच्या बारा ते पंधरा वर्षानंतर विद्यापीठात प्रवेश मिळत असे. या विद्यापीठातून कोणत्याही वयाच्या विद्यार्थ्याला प्रवेश दिला जात असे. पण प्रवेशापूर्वी त्या विद्यार्थ्यांमध्ये ज्ञान मिळवण्याची किती जिज्ञासा आहे याची परीक्षा घेतली जात असे. चिनी प्रवाशांनी दिलेल्या माहितीवरून अशा प्रकारची द्वार परीक्षा अतिशय कठीण असे; यांमध्ये यशस्वी ठरणाऱ्या विद्यार्थ्याला प्रवेश दिला जात असे.

विद्यापीठ अभ्यासक्रम

भारतातील प्रसिद्ध नालंदा, तक्षशिला, विक्रमशीला,आणि वल्लभी या विद्यापीठातून प्रामुख्याने बौद्ध धर्माचे तत्वज्ञान व इतर धर्मांचे तत्वज्ञान सुद्धा शिकवले जात असे. तर काशी विद्यापीठात प्रामुख्याने हिंदू धर्म तत्वज्ञान व आचार यांचा अभ्यास होत असे. या विद्यापीठात विविध विषयांच्या अध्यापनाचे वर्ग विविध इमारतींमध्ये चालत होते. याशिवाय व्यवसायिक कौशल्यासाठी आवश्यक असलेले विषयही येथे शिकवले जात होते. विशिष्ट काळानंतर अभ्यासक्रम पूर्ण केलेल्या विद्यार्थ्याच्या ज्ञानाची परीक्षा घेतली जात असे. या परीक्षेत यशस्वीपणे उत्तीर्ण होणाऱ्या विद्यार्थ्यांना विविध पदव्या दिल्या जात होत्या. विद्यापीठातील अभ्यासक्रमात आवश्यकतेनुसार काही काळानंतर योग्य ते बदल केले जात होते. विद्यापीठात प्रवेश घेतलेल्या विद्यार्थ्याला विविध विषयांचे परिपूर्ण ज्ञान व्हावे अशाप्रकारे अभ्यासक्रमाची आखणी केली जात होती.

विद्यापीठ प्रशासन

प्राचीन भारतातील या विद्यापीठांतून मोठ्या प्रमाणावर विद्यार्थ्यांना प्रवेश दिला जात होता. नालंदा विद्यापीठात चार हजार विद्यार्थी शिक्षण घेत असल्याची माहिती चिनी प्रवाशांनी दिलेली आहे .या विद्यापीठांचा कारभार पाहण्यासाठी स्वतंत्र प्रशासकीय यंत्रणा उभारलेली होती. विविध राजांकडून तसेच श्रीमंत व दानशूर व्यक्तींकडून मिळणाऱ्या आर्थिक सहकार्यावर विद्यापीठांचा कारभार चालत असे. विद्यापीठाचे प्रशासन चालवण्यासाठी कुलगुरूंच्या मदतीला विद्वत सभा व व्यवस्थापन समिती अशी दोन मंडळे होती. अभ्यासक्रमांची रचना करणे, विद्यार्थ्यांना प्रवेश देणे, त्यांची परीक्षा घेणे, अध्यापन वर्गावर नियंत्रण ठेवणे हे काम विद्वत सभा करीत असे. विद्यापीठाच्या परिसराचे योग्य रक्षण करणे, नवीन इमारती बांधणे, दुरुस्त करणे, वसतिगृह बांधणे, शिक्षकांसाठी निवासाची सोय करणे ही सर्व कामे व्यवस्थापन समितीकडे होती. या दोन्ही मंडळांनी घेतलेल्या विशेष दक्षतेमुळे प्राचीन भारतातील या विद्यापीठांना केवळ भारतातच नव्हे तर इतर देशांमध्येही मोठ्या प्रमाणात लोकप्रियता मिळाली.

प्राचीन भारतातील प्रसिद्ध विद्यापीठे

तक्षशिला विद्यापीठ – प्राचीन ज्ञानाचे वैभवशाली केंद्र

आजच्या पाकिस्तानमध्ये वसलेली तक्षशिला ही प्राचीन भारतातील एक नामांकित विद्यानगरी होती. इ.स.पूर्व ५ वे शतक ते इ.स. ५ वे शतक या काळात ती वैभवाच्या शिखरावर होती. आधुनिक विद्यापीठाप्रमाणे ती संस्था नसली तरी ती एक महान शिक्षणकेंद्र होती जिथे शिक्षक, विद्वान आणि विद्यार्थी दूरदूरहून ज्ञानाच्या शोधात एकत्र येत. त्यामुळे तक्षशिला हे जगातील सर्वात प्राचीन आणि श्रेष्ठ उच्च शिक्षण केंद्र मानले जाते.

तक्षशिलेत भारतभरातून तसेच मध्य आशिया व इतर प्रांतांतून विद्यार्थी शिक्षणासाठी येत. येथे ठरावीक अभ्यासक्रम किंवा औपचारिक कॅम्पस नव्हता. प्रत्येक आचार्य आपल्या निवासस्थानी किंवा आश्रमात अध्यापन करत आणि विद्यार्थी आपल्या आवडीनुसार विषय निवडत. या स्वातंत्र्यपूर्ण प्रणालीमुळे चिंतनशीलता आणि बौद्धिक विकासाला चालना मिळाली. तक्षशिलेत तत्त्वज्ञान, वैद्यकशास्त्र, खगोलशास्त्र, गणित, राजकारण, अर्थशास्त्र, न्यायशास्त्र, लष्करी विज्ञान तसेच कला आणि हस्तकला यांचे शिक्षण दिले जाई. वेदांचा अभ्यास आणि बौद्ध धर्मग्रंथांचे अध्ययन हे देखील महत्त्वाचे घटक होते.

महान संस्कृत व्याकरणकार पाणिनि आणि अर्थशास्त्रकार चाणक्य (कौटिल्य) यांचा तक्षशिलेशी संबंध होता असे मानले जाते. त्यामुळे भारताची राजकीय, साहित्यिक आणि तात्त्विक परंपरा घडवण्यात या विद्यापीठाचा मोलाचा वाटा आहे.

तक्षशिला ही बहुसांस्कृतिक नगरी होती जिथे हिंदू, बौद्ध तसेच नंतर ग्रीक प्रभाव यांचा सुंदर संगम घडला. परंतु इ.स. ५ व्या शतकात झालेल्या हूणांच्या आक्रमणामुळे तक्षशिलाचा ऱ्हास होऊन ती लयाला गेली.

आज तक्षशिलाचे अवशेष युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळांमध्ये गणले जातात. हे केवळ ऐतिहासिक स्मारक नसून भारताच्या गौरवशाली शैक्षणिक वारशाचे आणि ज्ञानपरंपरेचे प्रतीक म्हणून आजही प्रेरणा देतात.

नालंदा विद्यापीठ – अक्षय ज्ञानदीप

भारताला प्राचीन काळापासून ज्ञानभूमी म्हणून मानले जाते. त्याच्या या गौरवशाली शैक्षणिक परंपरेत सर्वात उज्ज्वल योगदान म्हणजे नालंदा विद्यापीठ. बिहारमध्ये वसलेले नालंदा हे केवळ शिक्षणकेंद्र नव्हते, तर एक जिवंत विद्यापीठ होते ज्याने शतकानुशतके जगभरातील विद्वानांना आकर्षित केले. इ.स. ५ व्या शतकात गुप्तवंशीय सम्राट कुमारगुप्ताच्या काळात स्थापन झालेले हे विद्यापीठ जवळपास ८०० वर्षे भरभराटीला आले आणि जगातील सर्वात महान शिक्षणकेंद्रांपैकी एक ठरले.

नालंदाची रचना व प्रमाण विलक्षण होते. येथे विहार, मंदिरे, व्याख्यानगृहे, ध्यानस्थाने, वसतिगृहे व विशाल ग्रंथालये होती. चीनी प्रवासी ह्युआनसांग व इत्सिंग यांच्या लेखनावरून कळते की विद्यापीठात एकावेळी १०,००० विद्यार्थी व २,००० प्राध्यापक राहत व शिकवत असत. हे पूर्ण निवासी विद्यापीठ होते जिथे विद्यार्थ्यांना व शिक्षकांना एकत्र राहून अभ्यास, चर्चा व चिंतन करण्याची संधी मिळत असे.

नालंदातील अभ्यासक्रम अत्यंत विस्तृत व प्रगत होता. येथे केवळ बौद्ध तत्त्वज्ञानच शिकवले जात नव्हते, तर तर्कशास्त्र, वैद्यकशास्त्र, खगोलशास्त्र, गणित, व्याकरण, साहित्य अशा विविध शाखांचा अभ्यास केला जात होता. बौद्ध महायान व वज्रयान पंथांबरोबरच वैदिक शिक्षणालाही येथे महत्त्व होते. या उदार व सर्वसमावेशक दृष्टिकोनामुळे चीन, कोरिया, जपान, तिबेट व आग्नेय आशियातील विद्वान नालंदेकडे आकर्षित होत असत.

नालंदाचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे येथील ग्रंथालय, ज्याला धर्मगंज किंवा ‘सत्याचे पर्वत’ असे म्हटले जाई. जगातील सर्वात मोठ्या प्राचीन ग्रंथालयांपैकी एक असलेले हे केंद्र लाखो ग्रंथ व हस्तलिखितांचा खजिना होते. दुर्दैवाने १२व्या शतकात आक्रमक बख्तियार खिलजीने नालंदा उद्ध्वस्त केले व या ग्रंथालयाला आग लावली. सांगितले जाते की ते ग्रंथालय अनेक महिने जळत होते, आणि त्यासोबत ज्ञानाचा एक अमूल्य साठा नष्ट झाला.

तरीही नालंदाचा वारसा कधीच संपला नाही. तो भारतीय विद्वत्तेचे प्रतीक बनला आणि भावी पिढ्यांना प्रेरणा देत राहिला. ह्याच स्मृतीतून २०१० मध्ये भारत सरकारने व आंतरराष्ट्रीय सहकार्याने नालंदा विद्यापीठाचा पुनर्जन्म घडवून आणला. आधुनिक नालंदा हे प्राचीन विद्यापीठाच्या आत्म्याला जपत आंतरराष्ट्रीय सहकार्य, शाश्वत विकास, संशोधन व सांस्कृतिक संवाद यांना प्रोत्साहन देते.

नालंदा विद्यापीठ हे भारताच्या प्राचीन ज्ञानपरंपरेचे जिवंत प्रतीक आहे. येथे शिक्षण, संस्कृती आणि बौद्धिक उंची  यांचा अद्भुत संगम दिसून येतो. आजही त्याचे अवशेष पाहताना इतिहासाचा भव्य वारसा आणि शिक्षणाची अनंत प्रेरणा अनुभवता येते.जर तुम्हाला प्राचीन विद्यापीठाची भव्यता, बौद्ध परंपरेची गाठ आणि जागतिक शिक्षणसंस्कृतीचा प्रवास अनुभवायचा असेल, तर नालंदा विद्यापीठ आणि त्याचे अवशेष यांना अवश्य भेट द्या. हा प्रवास तुम्हाला केवळ इतिहासाशी जोडणार नाही, तर ज्ञानाचा  अक्षय ज्ञानदीप तुमच्या मनाला उजळून टाकेल.

Ruins of Nalanda University Location

विक्रमशिला विद्यापीठ – विस्मृतीत गेलेले प्राचीन विद्याकेंद्र

भारतीय संस्कृतीला प्राचीन काळापासून ज्ञानभूमीचा मान मिळाला आहे. त्या गौरवशाली परंपरेत विक्रमशिला विद्यापीठ हे एक महत्त्वाचे केंद्र होते. इ.स. ८व्या शतकात पाल राजवंशातील धर्मपाल या राजाने या विद्यापीठाची स्थापना केली. बिहारमधील भागलपूर जवळ वसलेले हे विद्यापीठ त्या काळी नालंदेसमान प्रसिद्ध झाले आणि बौद्ध शिक्षणाचा पुनर्जागरण घडवून आणले.

विक्रमशिला विद्यापीठ विशेषतः तांत्रिक बौद्ध धर्म (वज्रयान अध्ययन) यासाठी प्रसिद्ध होते. भारत, तिबेट, नेपाळ तसेच आशियातील इतर भागांतून विद्वान व भिक्षू येथे अध्ययनासाठी येत. येथे बौद्ध तत्त्वज्ञान, तर्कशास्त्र, व्याकरण, अधिभौतिक शास्त्र व धार्मिक विधी यांचे सखोल शिक्षण दिले जात असे. विद्यापीठाच्या सुवर्णकाळात येथे १०० हून अधिक प्राध्यापक व १००० पेक्षा अधिक विद्यार्थी शिक्षण घेत होते, ज्यामुळे ज्ञानविनिमयाचे अद्भुत वातावरण निर्माण झाले होते.

पुरातत्त्वीय उत्खननातून येथे एका विशाल मठाचे अवशेष सापडले आहेत. यात साधूंसाठी २०० हून अधिक खोल्या, स्तूप, मंदिरे, ध्यानगृहे आणि मध्यवर्ती देवालय होते. ही रचना बौद्ध तत्त्वज्ञानाचे प्रतीक मानली जाते तसेच सामूहिक जीवन व अध्यात्मिक साधनेला अनुकूल होती. विक्रमशिलाचा सर्वात प्रसिद्ध विद्यार्थी म्हणजे आतिश दिपांकर, ज्यांनी पुढे तिबेटमध्ये बौद्ध धर्माचा प्रसार केला.

परंतु नालंदा सारखेच विक्रमशिला विद्यापीठही १२व्या शतकात बख्तियार खिलजीच्या आक्रमणात नष्ट झाले. विद्यापीठ जाळले गेले आणि त्याची गौरवशाली परंपरा अंधारात गेली. तरीही त्याचे अवशेष आजही भारतीय विद्वत्तेचा आणि जागतिक संस्कृतीतल्या योगदानाचा पुरावा देतात.आज विक्रमशिलाच्या वारशाचे संवर्धन आणि पुनरुज्जीवन करण्याचे प्रयत्न सुरू आहेत.

वल्लभी विद्यापीठ – प्राचीन शिक्षणाचे पश्चिमेकडील केंद्र

भारताच्या प्राचीन शिक्षणकेंद्रांमध्ये नालंदा व विक्रमशिला यांचा उल्लेख नेहमी होतो. परंतु पश्चिम भारतात वल्लभी विद्यापीठ देखील ज्ञान व संस्कृतीचा एक महत्त्वाचा केंद्रबिंदू होते. इ.स. ५व्या शतकात सौराष्ट्र, गुजरात मध्ये स्थापन झालेले हे विद्यापीठ मैत्रक राजवंश यांच्या संरक्षणाखाली फुलले, विशेषतः राजा भट्टारक आणि त्याच्या नंतर आलेल्या राजांच्या काळात.

वल्लभी विद्यापीठाचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्याचा संपूर्ण अभ्यासक्रम व सर्वसमावेशक दृष्टिकोन. येथे मुख्यतः हिनयान बौद्ध धर्म शिकवला जात असे, तरीही राजकारण, अर्थशास्त्र, कायदा, प्रशासन, तर्कशास्त्र, व्याकरण व वैद्यकशास्त्र यांचे शिक्षण देखील दिले जात असे. त्यामुळे हे विद्यापीठ केवळ भिक्षूंकरिता नव्हे तर राजकुमार, मंत्रिमंडळातील अधिकारी व भविष्यातील प्रशासकांसाठी देखील आकर्षक होते. इतिहासनुसार, वल्लभी विद्यापीठात भारतभरातून तसेच तिबेट व मध्य आशियातील विद्यार्थी शिकण्यासाठी येत असत.

वल्लभी विद्यापीठाचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे शासन व प्रशासनाशी घनिष्ठ संबंध. अनेक पदवीधर प्रशासक आणि विद्वान म्हणून प्रगत झाले, ज्यामुळे येथे व्यावहारिक ज्ञान आणि आध्यात्मिक शिक्षण यांचा संगम दिसतो. चीनी प्रवासी ह्युआनसांग व इत्सिंग यांनी वल्लभीचे कौतुक केले आणि त्याला  नालंदा विद्यापीठा सारखेच शैक्षणिक वातावरण असलेले विद्यापीठ मानले.

१२व्या शतकात राजकीय अस्थिरता व आक्रमणांमुळे वल्लभीचे पतन झाले, परंतु त्याचा वारसा आजही भारतीय शिक्षणाच्या इतिहासात महत्त्वाचा आहे. वल्लभी विद्यापीठ हे पश्चिमेकडील शिक्षणाचे दीपस्तंभ म्हणून ओळखले जाते, जे भारताच्या सर्वसमावेशक व सर्वांगीण शिक्षणदृष्टीचे प्रतीक आहे.

प्राचीन काशी विद्यापीठ – शाश्वत ज्ञानकेंद्र

काशी म्हणजेच वाराणसी हे जगातील सर्वात प्राचीन जिवंत शहर मानले जाते. या नगरीला प्राचीन काळापासून आध्यात्मिक आणि बौद्धिक साधनेचे केंद्र म्हणून ओळखले जाते. आधुनिक शैक्षणिक संस्था निर्माण होण्यापूर्वीच येथे “प्राचीन काशी विद्यापीठ” म्हणून ओळखले जाणारे एक महान ज्ञानकेंद्र अस्तित्वात होते.

काशी विद्यापीठ अनेक शतकांपर्यंत तेजाने झळकत राहिले. भारतभरातूनच नव्हे तर दूरवरच्या प्रदेशांतून विद्यार्थी व विद्वान येथे ज्ञानार्जनासाठी येत असत. हे विद्यापीठ आजच्या स्वरूपात इमारती व औपचारिक रचना असलेले नव्हते, तर संपूर्ण शहरच शिक्षणाचे केंद्र होते. मंदिरे, आश्रम व घाटांवरील गुरु-शिष्य परंपरेतून ज्ञान दिले जात असे. शहरच एक वर्गखोली होते आणि प्रतिष्ठित गुरु त्यांच्या शिष्यांना तोंडी व लिखित परंपरेतून शिक्षण देत.

काशी विद्यापीठाचा अभ्यासक्रम अत्यंत व्यापक होता. येथे मुख्यतः वेदाध्ययन, संस्कृत व्याकरण, तत्त्वज्ञान व न्यायशास्त्र शिकवले जात असे, परंतु यासोबतच खगोलशास्त्र, गणित, आयुर्वेद, संगीत व ललितकला ह्यांचाही अभ्यास केला जाई. पाणिनी (व्याकरणाचार्य), पतंजली (योग व व्याकरण), आणि चरक (आयुर्वेद) यांसारख्या विद्वानांचे नाव काशीच्या बौद्धिक वातावरणाशी जोडले जाते.

काशीचे वैशिष्ट्य म्हणजे आध्यात्मिकता आणि व्यवहारज्ञानाचा संगम. येथे येणारे विद्यार्थी केवळ शास्त्रांचे पारंगत होत नसत, तर जीवनदर्शन व नेतृत्वाची प्रेरणा घेऊन परतत असत. त्यामुळे काशी हे खरेच त्या काळातील विश्वविद्यालय होते, जिथे जगभरातील साधक एकत्र येऊन ज्ञान व संस्कृतीची देवाणघेवाण करत.

आज शतकांनंतरही काशीच्या घाटांमध्ये, मंदिरांमध्ये आणि परंपरांमध्ये त्या प्राचीन विद्यापीठाचा आत्मा जिवंत आहे. हे आपल्याला आठवण करून देते की शिक्षण म्हणजे केवळ ज्ञान नव्हे, तर प्रबोधनाचा मार्ग आहे.

सारांश

भारताची प्राचीन विद्यापीठे ही जगातील सर्वात तेजस्वी शैक्षणिक वारशांपैकी एक मानली जातात. नालंदा हे जागतिक दर्जाचे निवासी विद्यापीठ होते, जिथे हजारो विद्यार्थी व प्राध्यापक राहत आणि विविध विषयांचा अभ्यास करत. विक्रमशिला हे वज्रयान बौद्ध धर्माचे प्रमुख केंद्र होते, ज्यातून आतिश दीपंकरासारखे विद्वान तिबेटपर्यंत बौद्ध धर्माचा प्रसार घडवून आणले. पश्चिम भारतातील वल्लभी विद्यापीठ व्यावहारिक शिक्षण व राज्यकारभाराशी निगडित अभ्यासक्रमामुळे प्रसिद्ध झाले आणि प्रशासक घडवणारे केंद्र ठरले. तर काशी विद्यापीठ हे सर्वांत प्राचीन, ज्यात वेद, व्याकरण, तत्त्वज्ञान यांसोबत खगोलशास्त्र, आयुर्वेद, संगीत यांसारख्या शास्त्रांचा अभ्यास होत होता, आणि जेथे आध्यात्मिकतेचा व व्यवहारज्ञानाचा सुंदर संगम होता.

या सर्व विद्यापीठांचे वैशिष्ट्य म्हणजे ज्ञानाची सर्वसमावेशकता आणि आंतरराष्ट्रीयता. भारतभरातून व आशियातील विविध देशांतून विद्वान येथे येत असत. विविध धर्म, पंथ व संस्कृतींच्या विद्यार्थ्यांना येथे ज्ञानार्जनाची संधी मिळत होती. यामुळे भारत त्या काळी खऱ्या अर्थाने जगाचा ज्ञानदीप ठरला होता.

१२व्या शतकात झालेल्या आक्रमणांमुळे या विद्यापीठांचा अस्त होऊनही त्यांचा वारसा आजही प्रेरणा देतो. नालंदा व विक्रमशिलाच्या अवशेषांतून, वल्लभीच्या इतिहासातून आणि काशीच्या परंपरांतून आपण भारताची अद्वितीय ज्ञानसंस्कृती अनुभवू शकतो.

ही सर्व विद्यापीठे आपल्याला आठवण करून देतात की शिक्षण हे केवळ रोजगार किंवा सत्ता मिळवण्यासाठी नसून, मानवतेला दिशा देणारे प्रबोधन आहे. भारताचा हा वारसा जपणे म्हणजे ज्ञानाच्या अखंड प्रवाहाला पुढे नेणे होय.

Univrsity Education System

University education system is considered to be an important stage in the educational evolution of ancient India. The major universities in ancient India are known from the information given by Chinese travelers who came to India as well as from the remains obtained from the excavations carried out in the places where the ancient universities existed. The universities of Taxila, Nalanda, Vikramshila, Vallabhi and Kashi were especially famous in North India. While in South India, the work of teaching was done in the temple. They were called Ghatika Vidyalayas. Information about the procedures and curriculum of these schools is available from the literature.

Beginning of University Education

The famous universities ancient India seem to have evolved mainly from Buddhist viharas. Gautama Buddha created the Dharma Sangha for the propagation of the Dharma. Those shunned from public life were admitted into the Dharma Sangha. In Dharma Sangha every member had to follow the rules very strictly. In the Dharma Sangha, the monks and nuns used to do missionary work for eight months of the year and lived in one place for four months of the rainy season; Such a place is called Vihar. Various elements of philosophy were discussed in these viharas. After some time facilities were provided to provide education throughout the year in such viharas. From the discussions held in the Dharma Sangh, many books began to be produced. The advanced form of such viharas were the universities of ancient India. Students from India as well as outside India used to come to study in these universities.

University Admission Procedure

In the ancient times, usually after the age of 12 to 15 years, students from any background were admitted to the university, but before admission, the students were tested to see how much curiosity they have to acquire knowledge. According to the information given by Chinese travelers, this type of entrance examination is very difficult was given.

Courses in University

The famous Nalanda, Taxila,Vikramashila and Vallabhi University in India mainly taught the philosophy of Buddhism and the philosophy of other religions as well. While Kashi University mainly studied Hindu religion philosophy and ethics. In this university, the teaching classes of various subjects were conducted in various buildings. Apart from this, the subjects required for business skills were also taught here. After a certain period of time, the knowledge of the student who completed the course was tested. Various degrees were given to the students who successfully pass this examination. After some time, suitable changes were made in the curriculum of the university as per the need. The curriculum was designed in such a way that the student admitted to the university should have thorough knowledge of various subjects.

Administration of Ancient Universities

A large number of students were admitted from these universities in ancient India. Chinese travelers have given the information that four thousand students are studying in Nalanda University. A separate administrative system was set up to look after the affairs of these universities. The universities were run on financial support from various kings as well as rich and philanthropic individuals. To run the administration of the university, there were two boards viz. Vidvat Sabha and Management Committee to assist the Vice-Chancellor. The work of designing the courses, admitting the students, conducting their examinations, controlling the teaching class was done by the Vidwat Sabha. Proper maintenance of the university premises, construction of new buildings, repairs, construction of Vastigraha, accommodation for teachers were all under the management committee. Due to the special care taken by these two bodies, these universities of ancient India gained immense popularity not only in India but also in other countries.

Famous Universities of Ancient India

Taxila University – A Glorious Center of Ancient Knowledge

Located in present-day Pakistan, Taxila was a renowned city of learning in ancient India. It was at its peak from the 5th century BCE to the 5th century CE. Although it was not an institution like a modern university, it was a great center of learning where teachers, scholars, and students from far and wide came together in search of knowledge. Therefore, Taxila is considered to be the oldest and greatest center of higher learning in the world.

Students came to Taxila from all over India, as well as from Central Asia and other regions. There was no fixed curriculum or formal campus. Each Acharya taught in his residence or ashram, and students chose subjects according to their interests. This system of freedom encouraged reflection and intellectual development. Philosophy, medicine, astronomy, mathematics, politics, economics, jurisprudence, military science, as well as arts and crafts were taught at Taxila. The study of the Vedas and the study of Buddhist scriptures were also important elements.

The great Sanskrit grammarian Panini and the economist Chanakya (Kautilya) are believed to have been associated with Taxila. Therefore, this university has played a significant role in shaping the political, literary and philosophical traditions of India.

Taxila was a multicultural city where Hindu, Buddhist and later Greek influences were beautifully blended. However, due to the invasion of the Huns in the 5th century AD, Taxila fell into decline and disappeared.

Today, the ruins of Taxila are included in the UNESCO World Heritage Sites. They are not just historical monuments but also symbols of India’s glorious educational heritage and tradition of knowledge, and continue to inspire us even today.

Nalanda University – Akshaya Gyandeep

India has been considered the land of knowledge since ancient times. One of its most prominent contributions to this glorious educational tradition is Nalanda University. Nalanda, located in Bihar, was not just a centre of learning, but a living university that attracted scholars from all over the world for centuries. Founded in the 5th century CE during the reign of the Gupta emperor Kumaragupta, the university flourished for nearly 800 years and became one of the greatest centres of learning in the world.

The structure and scale of Nalanda was extraordinary. It had monasteries, temples, lecture halls, meditation halls, hostels and vast libraries. The writings of the Chinese travellers Xuanzang and I Ching indicate that 10,000 students and 2,000 professors lived and taught at the university at any one time. It was a fully residential university where students and teachers had the opportunity to study, discuss and reflect together.

The curriculum at Nalanda was extremely extensive and advanced. Not only was Buddhist philosophy taught here, but also various disciplines such as logic, medicine, astronomy, mathematics, grammar, literature were studied. Along with the Buddhist Mahayana and Vajrayana sects, Vedic education was also important here. This liberal and inclusive approach attracted scholars from China, Korea, Japan, Tibet and Southeast Asia to Nalanda.

Another feature of Nalanda was its library, which was called Dharmaganj or ‘Mountain of Truth’. One of the largest ancient libraries in the world, this center was a treasure trove of millions of books and manuscripts. Unfortunately, in the 12th century, the invader Bakhtiyar Khilji destroyed Nalanda and set fire to this library. It is said that the library burned for several months, and with it a priceless store of knowledge was destroyed.

Yet Nalanda’s legacy never ended. It became a symbol of Indian scholarship and continued to inspire future generations. It is from this memory that the Government of India and international cooperation brought about the rebirth of Nalanda University in 2010. Modern Nalanda, while preserving the spirit of the ancient university, promotes international cooperation, sustainable development, research and cultural exchange.

Nalanda University is a living symbol of India’s ancient knowledge tradition. Here, a wonderful confluence of education, culture and intellectual heights can be seen. Even today, when you look at its ruins, you can experience the magnificent legacy of history and the endless inspiration of education. If you want to experience the grandeur of an ancient university, the knot of Buddhist tradition and the journey of global educational culture, then you must visit Nalanda University and its ruins. This journey will not only connect you with history, but will also illuminate your mind with the inexhaustible lamp of knowledge.

Vikramshila University – A Forgotten Ancient Learning Center

Indian culture has been known as the land of knowledge since ancient times. Vikramshila University was an important center in that glorious tradition. This university was founded in the 8th century AD by King Dharmapala of the Pala dynasty. Located near Bhagalpur in Bihar, this university became as famous as Nalanda at that time and brought about a renaissance of Buddhist education.

Vikramshila University was especially famous for Tantric Buddhism (Vajrayana studies). Scholars and monks from India, Tibet, Nepal and other parts of Asia came to study here. In-depth education in Buddhist philosophy, logic, grammar, metaphysics and religious rituals was imparted here. During the golden age of the university, more than 100 professors and more than 1000 students were studying here, which created a wonderful atmosphere for the exchange of knowledge.

Archaeological excavations have found the remains of a huge monastery here. It had over 200 rooms for monks, stupas, temples, meditation halls and a central shrine. The structure is considered a symbol of Buddhist philosophy and was conducive to communal living and spiritual practice. Vikramshila’s most famous student was Atish Dipankar, who later spread Buddhism in Tibet.

But like Nalanda, Vikramshila University was destroyed in the 12th century during the invasion of Bakhtiyar Khilji. The university was burned down and its glorious tradition was lost to obscurity. Yet its remains still bear witness to Indian scholarship and its contribution to world culture. Today, efforts are underway to preserve and revive the legacy of Vikramshila.

Vallabhi University – A Western Centre of Ancient Learning

Nalanda and Vikramshila are often mentioned among the ancient centres of learning in India. But Vallabhi University was also an important centre of knowledge and culture in western India. Founded in the 5th century CE in Saurashtra, Gujarat, this university flourished under the patronage of the Maitreya dynasty, especially during the reign of King Bhattarakkara and his successors.

The hallmark of Vallabhi University was its comprehensive curriculum and holistic approach. It taught mainly Hinayana Buddhism, but also taught politics, economics, law, administration, logic, grammar and medicine. As a result, the university was attractive not only to monks but also to princes, cabinet officials and future administrators. Historically, students from all over India, as well as Tibet and Central Asia, came to study at Vallabhi University.

Another distinctive feature of Vallabhi University was its close ties to government and administration. Many graduates went on to become administrators and scholars, reflecting a fusion of practical knowledge and spiritual education. Chinese travelers Xuanzang and Itching praised Vallabhi and considered it a university with an academic environment similar to Nalanda University.

Vallabhi fell in the 12th century due to political instability and invasions, but its legacy remains important in the history of Indian education. Vallabhi University is considered a beacon of Western education, symbolizing India’s comprehensive and holistic vision of education.

Ancient Kashi University – Eternal Center of Knowledge

Kashi i.e. Varanasi is considered the oldest living city in the world. This city has been known as a center of spiritual and intellectual pursuits since ancient times. Even before the establishment of modern educational institutions, a great center of knowledge known as “Ancient Kashi University” existed here.

Kashi University continued to shine brightly for many centuries. Students and scholars from not only all over India but also from distant regions used to come here to gain knowledge. This university did not have buildings and formal structures as it is today, but the entire city was a center of education. Knowledge was imparted through the Guru-Shishya tradition at temples, ashrams and ghats. The city itself was a classroom and the eminent Gurus taught their disciples through oral and written traditions.

The curriculum of Kashi University was very extensive. The main subjects taught here were Vedas, Sanskrit grammar, philosophy and jurisprudence, but astronomy, mathematics, Ayurveda, music and fine arts were also studied. Scholars like Panini (grammar teacher), Patanjali (yoga and grammar), and Charaka (ayurveda) are associated with the intellectual environment of Kashi.

The specialty of Kashi is the confluence of spirituality and practical knowledge. Students who come here not only become proficient in the sciences, but also return with inspiration for life and leadership. Therefore, Kashi was truly a university of its time, where seekers from all over the world came together to exchange knowledge and culture.

Even today, centuries later, the spirit of that ancient university is alive in the ghats, temples and traditions of Kashi. It reminds us that education is not just about knowledge, but also a path to enlightenment.

Summery

India’s ancient universities are considered to be among the world’s most brilliant educational legacies. Nalanda was a world-class residential university, where thousands of students and professors lived and studied various subjects. Vikramshila was a major center of Vajrayana Buddhism, from which scholars like Atish Dipankara spread Buddhism to Tibet. Vallabhi University in western India became famous for its courses related to practical education and governance and became a center for training administrators. Kashi University, on the other hand, was the oldest, where sciences like Vedas, grammar, philosophy, astronomy, Ayurveda, music were studied, and where there was a beautiful confluence of spirituality and practical knowledge.

The specialty of all these universities is the inclusiveness and internationality of knowledge. Scholars used to come here from all over India and various countries of Asia. Students of different religions, sects and cultures got the opportunity to gain knowledge here. Due to this, India was truly a beacon of knowledge for the world at that time.

Despite the decline of these universities due to invasions in the 12th century, their legacy still inspires us. From the ruins of Nalanda and Vikramshila, from the history of Vallabhi and the traditions of Kashi, we can experience India’s unique knowledge culture.

All these universities remind us that education is not just for employment or power, but for enlightenment that guides humanity. Preserving this heritage of India means continuing the unbroken flow of knowledge.