युनेस्को थोडक्यात माहिती |UNESCO INFORMATION IN BRIEF

युनेस्को ही एक संयुक्त राष्ट्र संघटनेची शाखा असून शैक्षणिक वैज्ञानिक आणि संस्कृतीक बाबींचे संवर्धन व जतन करण्यासाठी कार्य करते.शैक्षणिक क्षेत्रात सर्वांसाठी शिक्षण हे युनेस्कोचे ब्रीद आहे तर वैज्ञानिक क्षेत्रात संशोधनास प्रोत्साहन देण्याचे कार्य करीत असते. तसेच संस्कृतीक क्षेत्रात जगभरातील संस्कृतिक नैसर्गिक आणि मिश्र  (नैसर्गिक व सांस्कृतिक) स्थळांना जागतिक वारसा स्थळ म्हणून घोषित करणे आणि त्याचे जतन व संवर्धन करण्याचे कार्य करते.

दरवर्षी 18 एप्रिल हा दिवस जागतिक वारसा दिन म्हणून साजरा केला जातो. युनेस्को चे मुख्यालय पॅरिस येथे आहे.UNESCO Longform- United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization.२०२५ मध्ये युनेस्कोचे महासंचालक इजिप्तचे खालेद एल-एनानी आहेत, ज्यांनी १५ नोव्हेंबर २०२५ रोजी त्यांचा चार वर्षांचा कार्यकाळ सुरू केला.

भारत आणि युनेस्को 

भारत 1946 पासून युनेस्को चा संस्थापक सदस्य आहे. भारत, अमेरिका, फ्रान्स, चीन, इंग्लंड,तुर्की,ब्राझील आणि मेक्सिको हे युनेस्कोचे संस्थापक  देश आहेत.    1948 मध्ये डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन यांची युनेस्कोच्या कार्यकारी मंडळावर अध्यक्ष म्हणून निवड झाली होती.  भारतामध्ये युनेस्कोने 2025 पर्यंत 44 स्थळांना जागतिक वारसा स्थळ म्हणून मान्यता दिली आहे. यामध्ये 36 सांस्कृतिक स्थळे, सात नैसर्गिक स्थळे आणि एक अभयारण्य यांचा समावेश आहे. युनेस्कोने आतापर्यंत जगभरात जाहीर केलेल्या वारसा स्थळांच्या यादीत असलेल्या देशांमध्ये भारत सहाव्या क्रमांकावर आहे.भारतात महाराष्ट्रामध्ये सर्वात जास्त सहा जागतिक वारसा स्थळे आहेत.युनेस्कोचे आशिया खंडातील मुख्यालय नवी दिल्ली येथे आहे.

युनेस्कोने 1883 मध्ये भारतातील सर्वात प्रथम अजिंठा, वेरूळ, आग्राफोर्ट आणि ताजमहल या स्थळांना जागतिक वारसा म्हणून मान्यता दिली.सन 2023 मध्ये युनेस्कोने भारतातील रवींद्रनाथ टागोर यांचे शांतिनिकेतन आणि कर्नाटकातील होयसळ मंदिरे यांना याला जागतिक वारसा स्थळ म्हणून घोषित केले आहे भारतासाठी ही खूप अभिमानास्पद आणि आनंदाची बातमी आहेआहे, युनेस्कोने जुलै 2024 मध्ये भारतातील आसाम राज्यातील मोईडाम (ओहम राजघराण्यातील लोकांची दफन स्थळे) स्थळाला जागतिक वारसा म्हणून मान्यता दिली आहे आसाम मधील काझीरंगा नॅशनल पार्क आणि Manas Wildlife Sanctuary नंतर मोईडाम हे तिसरे जागतिक वारसा स्थळ आहे. युनेस्कोने जुलै 2025 मध्ये महाराष्ट्र आणि तामिळनाडू मधील छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या 12 किल्ल्यांना जागतिक वारसा स्थळ म्हणून मान्यता दिली आहे. यामध्ये राजगड,रायगड, लोहगड, पन्हाळगड, साल्हेर, शिवनेरी, प्रतापगड, सुवर्णदुर्ग, सिंधुदुर्ग, विजयदुर्ग,खांदेरी इत्यादी अकरा किल्ले महाराष्ट्रातील आहेत तर जिंजी किल्ला तामिळनाडूमध्ये आहे.

सप्टेंबर 2025 मध्ये भारतातील सात नैसर्गिक स्थळांचा युनेस्कोच्या अस्थाई यादीमध्ये समावेश करण्यात आला.यामध्ये डेक्कन ट्रॅप मधील महाबळेश्वर आणि पाचगणी (महाराष्ट्र) , मेघालयातील गुंफा (पूर्व खासी हिल्स, मेघालय), नागा हिल्स ओफीओलाईट (किफायर, नागालँड), तिरुमाला हिल्स-तिरुपती आणि एरामट्टी डिब्बालू –  विशाखापट्टणम (आंध्र प्रदेश), सेंट मेरी आयलँड कर्नाटक- उडुपी (कर्नाटक) ह्या सात स्थळांचा युनेस्को वारसा स्थळांच्या अस्थाई यादीमध्ये समावेश करण्यात आला आहे.

भारतातील कोणत्या राज्यांमध्ये युनेस्को जागतिक वारसा स्थळे नाहीत? पंजाब,जम्मू काश्मीर, लडाख, मणिपूर,मिझोराम, त्रिपुरा,अंदमान निकोबार या राज्यांमध्ये तसेच केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये एकही युनेस्को जागतिक वारसा स्थळ नाही.

भारतातील अमूर्त वारसा– गरबा नृत्य भारतातील गुजरात राज्यातील गरबा नृत्याला युनेस्कोने 2023 मध्ये अमूर्त वारसा यादीमध्ये समाविष्ट केले आहे. तसेच 2025 मध्ये भारतातील दीपावली सणाला या यादीत समाविष्ट केले आहे.

भारतातील पहिले युनेस्को सिटी ऑफ लिटरेचर शहर कोझिकोडे, केरळ  Kozhikode location

वर्ल्ड क्राफ्ट सिटी– भारतातील जयपुर (राजस्थान) मलप्पुरम (केरळ),म्हैसूर( कर्नाटक) आणि अलीकडेच श्रीनगर( जम्मू आणि काश्मीर) हे युनेस्कोने वर्ल्ड क्राफ्ट सिटी म्हणून घोषित केले आहे.

एबीपी माझा बातमी हिप्परगा तलाव सोलापूर जागतिक वारसा  Hipparga Talav World Heritage

भारत सरकारने राज्य शासनाच्या नियंत्रणाखाली असलेली पुरातत्वीय स्थळे तसेच ऐतिहासिक वास्तु यांच्या संवर्धनासाठी वारसा दत्तक योजना वास्तु मित्र ही योजना सुरू केली आहे.

जग आणि युनेस्को 

सन २०२५ पर्यंत, युनेस्कोने इटलीमध्ये सर्वाधिक जागतिक वारसा स्थळे घोषित केली आहेत. इटलीमध्ये ६१, चीनमध्ये ६०, जर्मनीमध्ये ५५, फ्रान्समध्ये ५४ आणि स्पेनमध्ये ५० जागतिक वारसा स्थळे आहेत. जगभरातील नैसर्गिक आणि सांस्कृतिक वारसा स्थळांवर हवामान बदलाचा होणारा परिणाम हा युनेस्कोच्या चिंतेचा विषय आहे, म्हणून २०२३ मध्ये, युनेस्कोने वारसा बदल हा विषय (थीम) जाहीर केला. २०१८ मध्ये, अमेरिका आणि इस्रायलने युनेस्कोमधून त्यांचे सदस्यत्व काढून घेतले.

सारांश

संयुक्त राष्ट्र शैक्षणिक, वैज्ञानिक व सांस्कृतिक संघटना म्हणजेच युनेस्को (UNESCO) ची स्थापना 1946 मध्ये झाली. दुसऱ्या महायुद्धानंतर या संस्थेची पायाभरणी झाली आणि तिच्या स्थापनेमागे एक मोठा विचार होता – शांतता केवळ राजकीय करारांवर टिकत नाही, ती ज्ञान, संस्कृतीची देवाणघेवाण आणि राष्ट्रांतील सहकार्यावर उभी राहते. गेल्या काही दशकांत युनेस्कोने आंतरराष्ट्रीय करार तयार केले, वारसा जतन केला, विज्ञानाला चालना दिली आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा पुरस्कार केला.

भारत आणि युनेस्को यांचा संबंध अत्यंत दृढ आहे. स्वातंत्र्यानंतर भारत युनेस्कोचा सदस्य झाला आणि आज तो सर्वात सक्रिय सदस्यांपैकी एक आहे. भारतात तब्बल ४४ जागतिक वारसा स्थळे आहेत – प्राचीन मंदिरे, किल्ले, नैसर्गिक अभयारण्ये आणि मिश्र वारसा यांचा समावेश आहे. स्मारकांबरोबरच भारताने अमूर्त वारशामध्येही भर टाकली आहे, जसे की शास्त्रीय नृत्य, योग, पारंपरिक सण. २०२५ मध्ये मराठा मिलिटरी लॅण्डस्केप्स या वारशाच्या नोंदणीमुळे भारताचा लष्करी इतिहास आणि स्थापत्यकलेची परंपरा जगासमोर आणखी अधोरेखित झाली.

जागतिक स्तरावर युनेस्को पाच क्षेत्रांमध्ये कार्य करते – शिक्षण, नैसर्गिक विज्ञान, सामाजिक विज्ञान, संस्कृती आणि संवाद. त्याचा जागतिक वारसा कार्यक्रम हे एक महत्त्वाचे पाऊल असून यात “Outstanding Universal Value” असलेल्या स्थळांचे आंतरराष्ट्रीय स्तरावर संरक्षण केले जाते. तसेच सर्वांसाठी शिक्षण, वैज्ञानिक सहकार्य, सांस्कृतिक विविधता आणि माहितीचा स्वातंत्र्यपूर्ण प्रसार यांना चालना दिली जाते.

२०२५ ची थीम आहे – “Reporting in the Brave New World – The Impact of Artificial Intelligence on Press Freedom and the Media.” या विषयातून कृत्रिम बुद्धिमत्ता पत्रकारितेला बळकट करेल की धोक्यात आणेल, याविषयी चिंतन करण्याचे आवाहन करण्यात आले आहे. नवसंकल्पना आणि जबाबदारी यामधील समतोल साधणे गरजेचे असल्याचे युनेस्को दाखवून देते. परंपरा आणि तंत्रज्ञान यांचा संगम घडवून, शांतता व प्रगती ही सामायिक ज्ञान व समजुतीतूनच साध्य होऊ शकते हे युनेस्को जगाला स्मरण करून देते.

UNESCO INFORMATION IN BRIEF

UNESCO is a branch of the United Nations and works for the promotion and preservation of educational, scientific and cultural matters. In the field of education, UNESCO’s motto is Education for All, while in the field of science, it works to promote research. Also in the field of culture, it works to declare cultural natural and mixed (natural and cultural) sites as World Heritage Sites and preserve and conserve them.

Every year 18 April is celebrated as World Heritage Day. The headquarters of UNESCO is in Paris. UNESCO Longform- United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. The Director-General of UNESCO in 2025 is Khaled El-Enany of Egypt, who began his four-year term on November 15, 2025. 

India and UNESCO: India is a founding member of UNESCO since 1946. India, America, France, China, England, Turkey, Brazil and Mexico are the founding countries of UNESCO. In 1948 Dr. Sarvepalli Radhakrishnan was elected as the President of the Executive Board of UNESCO. In India, UNESCO has recognized 43 sites as World Heritage Sites by 2024. It includes 35 cultural sites, seven natural sites and one sanctuary. India ranks sixth in the list of world heritage sites declared by UNESCO so far. Maharashtra has the highest number of six world heritage sites in India. UNESCO’s Asian headquarters is in New Delhi.

UNESCO was the first to recognize India’s sites of Ajanta, Ellora, Agra Fort and Taj Mahal as World Heritage Sites in 1883. In 2023, UNESCO declared Rabindranath Tagore’s Shantiniketan in India and the Hoysala temples in Karnataka as World Heritage Sites. This is very proud and happy news for India. In July 2024, UNESCO recognized the Moidam (burial sites of the Ohm dynasty) site in the Indian state of Assam as a World Heritage Site. Moidam is the third World Heritage Site after Kaziranga National Park and Manas Wildlife Sanctuary in Assam. In July 2025, UNESCO recognized 12 forts of Chhatrapati Shivaji Maharaj in Maharashtra and Tamil Nadu as World Heritage Sites. Eleven forts, including Rajgad, Raigad, Lohagad, Panhalgad, Salher, Shivneri, Pratapgad, Suvarnadurg, Sindhudurg, Vijaydurg, Khanderi, etc., are in Maharashtra, while Jinji Fort is in Tamil Nadu.

In September 2025, seven natural sites from India were included in the UNESCO Tentative List. These seven sites are Mahabaleshwar and Panchgani in the Deccan Trap (Maharashtra), Caves in Meghalaya (East Khasi Hills, Meghalaya), Naga Hills Ophiolite (Kifair, Nagaland), Tirumala Hills-Tirupati and Eramatti Dabbalu – Visakhapatnam (Andhra Pradesh), St. Mary’s Island Karnataka-Udupi (Karnataka).

In India, UNESCO has recognized 44 sites as World Heritage Sites by 2025. It includes 35 cultural sites, 7 natural sites and 1 sanctuary. India ranks sixth in the list of world heritage sites declared by UNESCO so far.India has the highest number of six World Heritage Sites in Maharashtra.The headquarters of UNESCO in Asia is in New Delhi.

Which states in India do not have UNESCO World Heritage Sites? The states of Punjab, Jammu and Kashmir, Ladakh, Manipur, Mizoram, Tripura, Andaman and Nicobar and Union Territories do not have a single UNESCO World Heritage Site.

Intangible Heritage of India– Garba Dance Garba dance from the Indian state of Gujarat has been included in the Intangible Heritage List by UNESCO in 2023. Also, the Diwali festival in India has been included in this list in 2025.

India’s first UNESCO ‘City of Literature’– Kozhikode, Kerala

‘World Craft Cities- Jaipur (Rajasthan), Malappuram (Kerala), Mysore (Karnataka) and recently Srinagar (Jammu and Kashmir) in India have been declared as World Craft Cities by UNESCO.

The Government of India has launched Vastu Mitra, a heritage adoption scheme for conservation of processing sites and historical monuments under the control of state governments.

World and UNESCO– By 2025, UNESCO has declared the highest number of World Heritage Sites in Italy. Italy has 61,China 60,Germany 55,France 54 and Spain 50 World Heritage Sites. The impact of climate change on natural and cultural heritage sites around the world is a concern of UNESCO, so in 2023, UNESCO has announced the topic (theme) of Heritage Change.In 2018, the United States of America and Israel withdrew their membership from UNESCO.

Summary 

The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO) was established in 1946. The foundation of this organization was laid after the Second World War and its establishment was based on a great idea – peace is not based on political agreements alone, but on the exchange of knowledge, culture and cooperation between nations. Over the past few decades, UNESCO has drafted international treaties, preserved heritage, promoted science and advocated freedom of expression.

India and UNESCO have a very strong relationship. After independence, India became a member of UNESCO and today it is one of the most active members. India has a total of 44 World Heritage Sites – including ancient temples, forts, natural sanctuaries and mixed heritage. Along with monuments, India has also added intangible heritage, such as classical dance, yoga, traditional festivals. The inscription of the Maratha Military Landscapes in 2025 further highlighted India’s military history and architectural tradition to the world.

UNESCO operates globally in five areas – education, natural sciences, social sciences, culture and communication. Its World Heritage Programme is a major step forward in protecting sites of “Outstanding Universal Value” at the international level. It also promotes education for all, scientific cooperation, cultural diversity and the free flow of information.

The theme for 2025 is “Reporting in the Brave New World – The Impact of Artificial Intelligence on Press Freedom and the Media.” This theme calls for reflection on whether artificial intelligence will strengthen or threaten journalism. UNESCO demonstrates the need to strike a balance between innovation and responsibility. By bringing together tradition and technology, UNESCO reminds the world that peace and progress can only be achieved through shared knowledge and understanding.