सोलापूर जिल्हा, महाराष्ट्राच्या दक्षिण-पूर्व भागात वसलेला, इतिहास, संस्कृती आणि वारसा यांनी समृद्ध असा एक भूभाग आहे. चालुक्य, यादव, बहमनी, आदिलशाही आणि मराठा या अनेक राजवटींनी येथे राज्य केले असून त्यांनी भव्य वास्तुकला, धार्मिक स्थळे आणि सांस्कृतिक ठेवा सोलापूरला दिला आहे. यामुळेच सोलापूर हा वारसा पर्यटनाचा एक महत्त्वाचा केंद्रबिंदू ठरतो.
सोलापूरचा भुईकोट किल्ला हे येथील सर्वात प्रसिद्ध ऐतिहासिक स्थळ असून, तो बहमनी कालखंडात बांधण्यात आला. भक्कम दगडी बांधकाम, खोल खंदक आणि मजबूत रचना असलेला हा किल्ला पूर्वी लष्करी आणि प्रशासकीय कारणांसाठी वापरला जात असे. याशिवाय, श्री सिद्धेश्वर मंदिर हे शहराच्या मध्यभागी वसलेले असून, धार्मिक श्रद्धास्थान आणि स्थापत्यकलेचे उत्तम उदाहरण मानले जाते.
सोलापूर जिल्ह्यात अनेक प्राचीन जैन मंदिरेही आढळतात, जी कोरीव कामासाठी प्रसिद्ध आहेत. कुडल संगम, जिथे भीमा आणि सीना नद्या एकत्र येतात, हे पुरातन पुराणकालीन संदर्भ असलेले तीर्थक्षेत्र आणि प्रसिद्ध पर्यटन स्थळ आहे. तसेच अक्कलकोट स्वामी समर्थ मठ हे एक अत्यंत श्रद्धेचे केंद्र असून, दरवर्षी हजारो भक्त येथे भेट देतात.
या सर्व धार्मिक, ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक ठिकाणांबरोबरच सोलापूरची हातमाग व कापड परंपरा, विशेषतः सोलापुरी चादर व टॉवेल, देखील वारशाचा अभिमान आहे.सोलापूर जिल्ह्यातील वारसा स्थळांचा प्रवास म्हणजे इतिहास, परंपरा आणि विविधतेचा संगम अनुभवण्याची अनोखी संधी आहे.
सोलापुर जिल्ह्यातील पर्यटन स्थळे
शस्त्रागार संग्रहालय न्यू पॅलेस अक्कलकोट-सोलापूर जिल्ह्यातील अक्कलकोट येथील नवीन राजवाडा येथे हे शस्त्रागार संग्रहालय आहे. अक्कलकोट संस्थानचे राजे फत्तेसिंह भोसले तृतीय यांचा हा खाजगी संग्रह आहे. यामध्ये अनेक तलवारी, भाले, धनुष्यबाण, बंदुकी, तोफा व इतर दुर्मिळ वस्तूंचा प्रचंड संग्रह आहे. आशिया खंडामधील सर्वात मोठे शस्त्रास्त्रांचा संग्रह असलेले हे संग्रहालय आहे. अक्कलकोटला श्री स्वामी समर्थांच्या दर्शनासाठी आलेल्या पर्यटकांनी विशेषतः विद्यार्थी व संशोधकांनी या संग्रहालयास भेट दिलीच पाहिजे.
Armoury Museum New Palace Location
कुडल संगम-सोलापूर जिल्ह्यातील दक्षिण सोलापूर तालुक्यात भीमा आणि सीना या दोन नद्यांच्या संगमावर वसलेले आहे. 359 शिव प्रतिमा असलेले बहुमुखी शिवलिंग, अद्वितीय वास्तुकला आणि शिल्पकलेसह हरिहरेश्वर मंदिर आणि श्री संगमेश्वर मंदिर,आद्य मराठी लिपीसाठी प्रसिद्ध असलेला शिलालेख येथे स्थित आहेत. याशिवाय येथील मंदिरांमध्ये कालिया मर्दन शिल्प, एक मुख व पाच देहशिल्प असलेल्या अद्वितीय प्रतिमा आहेत. धार्मिक पर्यटनाबरोबरच निसर्गरम्य पर्यटनासाठी हत्तरसंग कुडल हे एक आदर्श पर्यटन स्थळ आहे.
Read Article on Hattarsang Kudal
वेळापूर :- सोलापूर जिल्ह्यातील माळशिरस तालुक्यात पालखी मार्गावर वसलेले गाव आहे.जि.सोलापूर, महाराष्ट्र. येथील अर्धनारीनटेश्वर मंदिर प्रसिद्ध आहे. याशिवाय या गावात अनेक प्राचीन व मध्ययुगीन मंदिरे विविध राजवटींनी बांधली आहेत. कर्नाटकातील ऐहोळे आणि पट्टाडकल प्रमाणेच, मंदिर परिसर विकसित केल्यास, वेळापूर हे राष्ट्रीय स्तरावरील पर्यटन स्थळ म्हणून उदयास येऊ शकते. हिरो स्टोन्सचा संग्रह (वीरगळ) वेळापूर भारतातील हिरो स्टोन्सचा सर्वात मोठा संग्रह वेळापूर जिल्हा सोलापूर, महाराष्ट्र येथे आहे. सर्व वीरगळांचे वर्गीकरण करून हे संग्रहालय उभारण्यात आले आहे, हे भारतातील एकमेव आणि भव्य वीरगळ संग्रहालय असू शकते. हे संग्रहालय भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षणाने स्थापन केले आहे.
कैकाडी महाराज मठ पंढरपूर-सोलापूर जिल्ह्यातील पंढरपूर शहरात कैकाडी महाराज मठ आहे. रामायण, महाभारत, पुराणकथा, भारतातील व महाराष्ट्रातील संत परंपरा व वारकरी संप्रदाय, भारतीय स्वातंत्र्य चळवळ या विषयांवरील कथा शिल्प संग्रहालय वैशिष्ट्यपूर्ण इमारतीमध्ये निर्माण केलेले आहे. विठू माऊलीच्या दर्शनानंतर पर्यटकांनी विशेषतः विद्यार्थी, संशोधक व इतिहास प्रेमीनी कैकाडी महाराज मठाला अवश्य भेट द्यावी .
माचणूर– सोलापूर जिल्ह्यातील मंगळवेढा तालुक्यात भीमा नदीच्या काठावर माचणूर हे निसर्गरम्य गाव वसलेले आहे. या ठिकाणी श्री सिद्धेश्वर मंदिर प्रसिद्ध आहे. तसेच मुघल बादशाह औरंगजेबचे वास्तव्य सन 1695 ते 1699 या काळात माचणूर येथे होते. त्यावेळी औरंगजेबाने या ठिकाणी किल्ला बांधला. या काळात मुगल साम्राज्याचा कारभार येथूनच चालत असे. ज्येष्ठ संशोधक गोपाळराव देशमुख यांनी संशोधन करून ग्रंथ प्रकाशित केला आहे. येथील सर्व सर्व स्थळांचा पर्यटनाच्यादृष्टीने विकास करता येईल.
Machnoor Dist.Solapur Location
सोलापूर जिल्ह्यातील तालुका निहाय वारसा स्थळे
सोलापूर जिल्हा ऐतिहासिक ,सांस्कृतिक आणि पर्यटनाच्या दृष्टीने अतिशय समृद्ध आहे. सोलापूर जिल्हा धार्मिक पर्यटन आणि आरोग्य पर्यटनाच्यादृष्टीने अतिशय महत्त्वाचा आहे. सोलापूर जिल्ह्यात अकरा तालुके आहेत 1.पंढरपूर 2.अक्कलकोट 3.बार्शी 4.मोहोळ 5. माढा6.मंगळवेढा 7.माळशिरस 8.करमाळा 9.सांगोला 10.दक्षिण सोलापूर 11.उत्तर सोलापूर
1.पंढरपूर –पंढरपूर शहर-* महाराष्ट्राचे आराध्य दैवत श्री विठ्ठल रुक्मिणी मंदिर, *कैकाडी महाराज मठ, *गोपाळपुर, *विष्णुपद ,*हरे कृष्ण मंदिर पंढरपूर तालुका -* पखालपूर गणेश मंदिर, *कासेगाव येथील मंदिरे, *सूर्यनारायण मंदिर
2.अक्कलकोट –अक्कलकोट शहर-*श्री स्वामी समर्थ मंदिर, *शस्त्रास्त्र संग्रहालय, न्यू पॅलेस, *अन्नछत्र मंडळ, *राजेराय मठ अक्कलकोट तालुका-*शिवपुरी अग्निहोत्र केंद्रा ,*काशी विश्वेश्वर मंदिर, जेऊर, *मल्लिकार्जुन मंदिर, चपळगाव ,*मल्लिकार्जुन मंदिर, नागणसूर ,*बुऱ्हाणपूर
3.बार्शी – *श्री भगवंत मंदिर, बार्शी शहर ,*धामणगाव येथील संत बोधले महाराज समाधी मंदिर
4.मोहोळ – *मोहोळ येथील नागनाथ मंदिर, *वडवळ येथील नागनाथ मंदिर
5.माढा – *माढा शहरामध्ये माढेश्वरी देवी मंदिर ,*मध्ययुगीन गढी, *अरण येथील श्री संत सावता माळी समाधी मंदिर
6.मंगळवेढा – *माचणूर येथील सिद्धेश्वर मंदिर, *सिद्धापूर येथील मातुलिंग गणपती
7.माळशिरस – अर्धनारीनटेश्वर मंदिर, वेळापूर,*अकलूज येथील सयाजीराजे पार्क, अकलूज,*आनंदी गणेश मंदिर -अकलूज,*अकलाई देवी मंदिर -अकलूज,
Video Link शिवसृष्टी अकलूज प्रा.चंद्रकांत चव्हाण
8.करमाळा – *करमाळा शहरातील कमलादेवी मंदिर,*96 पायऱ्यांची विहीर ( बारव) .सैराट चित्रपटातील अनेक प्रसंग या परिसरात चित्रित करण्यात आले आहेत.
9.दक्षिण सोलापूर -हत्तरसंग कुडल येथील हरिहरेश्वर मंदिर आणि श्री संगमेश्वर मंदिर
10.उत्तर सोलापूर -नान्नज येथील माळढोक पक्षी अभयारण्य आणि हिप्परगा तलाव– जागतिक वारसा मान्यता एबीपी माझा बातमी पुढील लिंक मध्ये अवश्य पहा हिप्परगा तलाव सोलापूर
सोलापुर शहरातील वारसा स्थळे
*श्री सिद्धरामेश्वर मंदिर,*भुईकोट किल्ला,*डॉक्टर द्वारकानाथ कोटणीस स्मारक, श्री रेवणसिद्धेश्वर मंदिर,छत्रपती संभाजी तलाव,*इंद्र भवन (वैशिष्ट्यपूर्ण वास्तू ),*सिद्धेश्वर वनविहार,*स्मृती उद्यान ,*महात्मा गांधी प्राणी संग्रहालय, हुतात्मा चौक( शिल्पसृष्टी)
सोलापूर जिल्ह्यातील वस्तूसंग्रहालये
Maharishi Dayanand Saraswati Museum Solapur Location
1. महर्षी दयानंद सरस्वती वस्तुसंग्रहालय, दयानंद कला व शास्त्र महाविद्यालय सोलापूर
2. पुरातत्व वस्तूसंग्रहालय,सामाजिक शास्त्रे संकुल, पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर सोलापूर विद्यापीठ,सोलापूर
3. शस्त्रागार संग्रहालय ,न्यू पॅलेस ,अक्कलकोट
4. कैकाडी महाराज मठ- ऐतिहासिक व पौराणिक कथाशिल्प संग्रहालय ,पंढरपूर
सारांश
सोलापूर जिल्हा हा महाराष्ट्रातील ऐतिहासिक, धार्मिक आणि सांस्कृतिक वारशाचा अनमोल ठेवा आहे. येथील वारसास्थळे प्राचीन इतिहासाची साक्ष देतात आणि पर्यटकांना अध्यात्म, वास्तुकला आणि सांस्कृतिक अनुभवाचे अनोखे मिश्रण देतात.
सोलापूर शहरातील सिद्धेश्वर मंदिर हे जिल्ह्याचे एक प्रमुख धार्मिक आणि ऐतिहासिक केंद्र आहे. हे मंदिर भगवान सिद्धेश्वरांना समर्पित असून हिंदू आणि लिंगायत धर्मीय भक्तांसाठी अत्यंत पूजनीय आहे. दरवर्षी आयोजित होणारी सिद्धेश्वर यात्रा मोठ्या श्रद्धेने साजरी केली जाते. याच्या शेजारी असलेला भुईकोट किल्ला, बहामनी राजवटीच्या काळातील बांधकाम असून त्याची दुहेरी तटबंदी आणि हिंदू-मुस्लिम वास्तुकलेचे दर्शन पर्यटकांना भुरळ घालते.
अकलूज किल्ला हे आणखी एक महत्त्वाचे वारसास्थळ असून त्याचा संबंध छत्रपती शिवाजी महाराज आणि पुढील काही राजवटींशी आहे. आज या किल्ल्यात शिवाजी महाराजांच्या जीवनावरील शिवसृष्टी साकारण्यात आली आहे. पंढरपूर हे चंद्रभागा नदीच्या काठावर वसलेले तीर्थक्षेत्र विठ्ठल-रुक्मिणी मंदिरासाठी प्रसिद्ध आहे. येथे लाखो वारकरी आषाढी आणि कार्तिकी एकादशीला दर्शनासाठी येतात.
अक्कलकोट येथील स्वामी समर्थ मंदिर हेही एक प्रसिद्ध धार्मिक केंद्र आहे, जेथे देशभरातून भक्तगण येतात. याशिवाय, सोलापूर जिल्ह्यातील माळढोक (ग्रेट इंडियन बस्टर्ड) अभयारण्य हे पर्यावरण रक्षणासाठी महत्त्वाचे ठिकाण आहे.या सर्व वारसास्थळांतून सोलापूरचा ऐतिहासिक गौरव, धार्मिक समन्वय, वास्तुकलेची समृद्धी आणि सांस्कृतिक विविधता प्रकर्षाने दिसून येते. ही ठिकाणे सर्व प्रकारच्या पर्यटकांसाठी एक समृद्ध आणि संस्मरणीय अनुभव देणारी आहेत.
Heritage Sites in Solapur District
Solapur district, located in the south-eastern part of Maharashtra, is a land rich in history, culture and heritage. Several dynasties, including the Chalukyas, Yadavs, Bahmanis, Adilshahis and Marathas, have ruled here and have gifted Solapur with magnificent architecture, religious sites and cultural relics. This makes Solapur an important hub for heritage tourism.
The most famous historical site here is the Bhuikot Fort of Solapur, which was built during the Bahmani period. With its solid stone construction, deep moat and strong structure, this fort was previously used for military and administrative purposes. Apart from this, the Shri Siddheshwar Temple, located in the heart of the city, is considered a place of religious devotion and a fine example of architecture.
Several ancient Jain temples are also found in Solapur district, which are famous for their carvings. Kudal Sangam, where the Bhima and Sina rivers meet, is a pilgrimage site with ancient archaeological references and is a famous tourist destination. Also, Akkalkot Swami Samarth Math is a center of great faith, visited by thousands of devotees every year.
Along with all these religious, historical and cultural places, Solapur’s handloom and textile tradition, especially Solapuri chadar and towels, is also a proud heritage. A trip to the heritage sites of Solapur district is a unique opportunity to experience the confluence of history, tradition and diversity.
Tourist Places in Solapur District
Kudal Sangam– This village is situated at the confluence of two rivers Bhima and Sina in South Solapur taluk.Multifaced Shiv Linga with 359 Shiva images- The Harihareshwar Temple with its unique architecture and sculpture and the Sri Sangameshwar Temple famous for its original Marathi inscriptions are located here. Apart from this, there are 359 Shiv Pratimas with multi-faceted Shivlinga, Kalia Mardan sculpture, one face and five body sculptures in the temples here. Along with religious tourism, Hattarsang Kudal is an ideal tourist destination for scenic tourism.
Velapur :- is a village located on Palkhi Marg in Malshiras talukaDist.Solapur, Maharashtra. Ardhanarinateshwar temple here is famous. Apart from this, many ancient and medieval temples have been built by various dynasties in this village. Like Aihole and Pattadakal in Karnataka, if the temple premises are developed, Velapur can emerge as a national-level tourist destination.Collection of Hero Stones (Veergal)Velapur India’s largest collection of Hero stones is at Velapur Dist.Solapur, Maharashtra. The museum is set up by classifying all Veergals, it can be the only and grand Veergal museum in India.This museum is established by Archaeological Survey of India.
Kaikadi Maharaj Math Pandharpur– There is Kaikadi Maharaj Math in Pandharpur city.Life size sculptures of story related to Ramayana, Mahabharata, Mythology, Saint tradition of India and Maharashtra and Warkari Sect, Indian Freedom Movement, story sculpture museum has been created in a unique building. After darshan of Vithu Mauli, tourists especially students, researchers and history lovers must visit Kaikadi Maharaj Math.
Machnoor – is a scenic village situated on the banks of river Bhima in Mangalvedha taluka Dist.Solapur, Maharashtra. Shri Siddheshwar Temple is famous at this place. During medieval history Mughal emperor Aurangzeb lived in Machnoor from 1695 to 1699. At that time, Aurangzeb built a fort at this place. During this period, the administration of the Mughal Empire was conducted from here. Senior researcher Gopalrao Deshmukh has researched and published the book. Based on this, this fort of Aurangzeb can be developed for tourism.It is the responsibility of all of us to preserve this rich legacy of history. The above tourist places can be developed through the coordination of government, archeology department, tourism department, local administration, public representatives and public participation.
Taluka wise Heritage Places in Solapur District
* Solapur district is very rich in terms of history, culture and tourism. Solapur district is very important for religious tourism and health tourism. Solapur district has eleven talukas 1. Pandharpur 2. Akkalkot 3. Barshi 4. Mohol 5. Madha 6. Mangalvedha 7. Malshiras 8. Karmala 9. Sangola 10. South Solapur 11. North Solapur
Pandharpur:- City-* Shree Vitthal Rukmini Temple, the adorable deity of Maharashtra,*Kaikadi Maharaj Math,*Gopalpur, *Vishnupad,* ISKON Temple, Taluka –* Pakhalpur Ganesha Temple,* Temples at Kasegaon,* Suryanarayan Temple.
Akkalkot :-Akkalkot City-*Shri Swami Samarth Mandir,*Arms Museum, New Palace,*Annachhatra Mandal,*Rajerai Math,Akkalkot Taluka-* Shivpuri Agnihotra Kendra,*Kashi Vishweshwar Temple,Jeor,*Mallikarjuna Temple,Chapalgaon,*Mallikarjuna Temple, Nagansur,* Burhanpur are major heritage and tourist places.
Barshi :- *Sri Bhagwant Mandir, Barshi City,*Sant Bodhale Maharaj Samadhi Temple at Dhamangaon
Mohol :-* Nagnath Temple at Mohol,*Nagnath Temple at Vadaval
Madha :-* Madheshwari Devi Temple in Madha city,*Medieval Fort,*Sri Sant Savata Mali Samadhi Temple at Aran
Mangalvedha:- *Siddheshwar Temple at Machnoor,* Matuling Ganapati of Siddhapur
Malshiras -* Ardhanarinteshwar Temple, Gharapur,*Sayajiraje Park at Akluj, Akluj,*Anandi Ganesha,Temple, Akluj,*Akalai Devi Temple Akluj,* Shiv Shrishti, Akluj,
Karmala:-* Kamaladevi temple in Karmala city,*96 step well (barav)
South Solapur Taluk :-*Harihareshwar Temple and Sri Sangameshwar Temple at Hattarsang Kudal
North Solapur Taluka:-*Indian bustered Bird Sanctuary at Nannaj and Hipparga Talav-recently recognised as a World Heritage Site.
Heritage Places in Solapur City –Shri Siddharameshwar Temple,* Bhuikot Fort,*Dr. Dwarkanath Kotnis Memorial,*Indra Bhavan (characteristic building),*Siddeshwar Van Vihar,* Memorial Park (Smriti udyan),*Mahatma Gandhi Zoological Museum
Museums in Solapur District
1. Maharishi Dayanand Saraswati Museum in Dayanand College of Arts and Sciences, Solapur city
2. Archaeology Museum in the Punyashlok Ahilya Devi Holkar Solapur University, Kegaon,Solapur
3. Armoury Museum in New Palace, Akkalkot
4. Kaikadi Maharaj Math Museum at Pandharpur.
Summary
Solapur district is a treasure trove of historical, religious and cultural heritage in Maharashtra. The heritage sites here bear witness to ancient history and offer tourists a unique blend of spirituality, architecture and cultural experience.
The Siddheshwar Temple in Solapur city is a major religious and historical center of the district. This temple is dedicated to Lord Siddheshwar and is highly revered by Hindu and Lingayat devotees. The Siddheshwar Yatra, which is organized every year, is celebrated with great devotion. The Bhuikot Fort located next to it, is a construction from the Bahamani dynasty and its double fortification and Hindu-Muslim architecture fascinate the tourists.
Akluj Fort is another important heritage site and is associated with Chhatrapati Shivaji Maharaj and some of the following dynasties. Today, this fort has a Shiva Srushti on the life of Shivaji Maharaj. Pandharpur, a pilgrimage site situated on the banks of the Chandrabhaga river, is famous for the Vitthal-Rukmini Temple. Lakhs of Warkaris come here for darshan on Ashadhi and Kartiki Ekadashi.
The Swami Samarth Temple at Akkalkot is also a famous religious centre, where devotees come from all over the country. Apart from this, the Maldhok (Great Indian Bustard) Sanctuary in Solapur district is an important place for environmental protection. All these heritage sites strongly reflect the historical glory of Solapur, religious harmony, architectural richness and cultural diversity. These places offer a rich and memorable experience for all types of tourists.
Incredible Heritage 
Leave a comment