वारकरी संप्रदाय । Varkari Sect

पंढरपूर हे महाराष्ट्रातील सोलापूर जिल्ह्यात भीमा नदीच्या काठावर वसलेले प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्र आहे . भीमा नदीचे वर्णन चंद्रभागा भिवरा असेही संतांनी केलेले आहे.पंढरपूरला दक्षिणेची काशी या नावानेही ओळखले जाते.पंढरपूरला आषाढी, कार्तिकी, माघी आणि चैत्री वारीला जो नियमाने जातो तो वारकरी.वारकरी पंथाला भागवत धर्म असेही म्हणतात किंवा काही जण माळकरी पंथ असेही म्हणतात. वारकरी संप्रदायाचे तत्त्वज्ञान अद्वैत असूनही त्यामध्ये ईश्वर भक्तीला महत्त्वाचे स्थान मिळाले आहे.

Pandharpur Location Map

पंढरपूरची वारी

पंढरपूरला आषाढी, कार्तिकी, माघी आणि चैत्री वारीला जो नियमाने जातो तो वारकरी. वारी करी यावरून वारकरी हा शब्द आला असावा असे तज्ञांचे मत आहे. संतश्रेष्ठ ज्ञानेश्वर महाराज जगद्गुरु श्री तुकाराम महाराज आणि इतरही अनेक संतांनी व विचारवंतांनी याला दुजोरा दिला आहे. वारकरी या शब्दाचा शब्दशः अर्थ नियमाने आपल्या देवाकडे जाणारा एवढाच आहे. वारकरी पंथात भक्तीस प्राधान्य आहे. पंढरपूर प्रमाणेच जेजुरीचा खंडोबा, गाणगापूर व गुजरात मधील डाकोरनाथ देवाच्या वारीस जाणारे पुष्कळ लोक आहेत. त्यांनाही वारकरी म्हणता येईल परंतु वारकरी या शब्दाला विशिष्ट अर्थ प्राप्त झाला आहे. वारकरी म्हटला की पंढरपूरचा वारकरी असे मानले जाते. दरवर्षी पंढरपूरला जेवढी यात्रा भरते तेवढी यात्रा महाराष्ट्रात व इतरत्र कोठेही भरत नाही. पंढरपूरला केवळ आषाढी  वारीला सुमारे दहा लाखापर्यंत वारकरी येतात. पंढरपूरच्या या वारीला महाराष्ट्रासह कर्नाटक, आंध्र प्रदेश तेलंगाना तामिळनाडू  व मध्य प्रदेश इत्यादी भागातूनही वारकरी येतात.

काय आहे वारकरी संप्रदायाची परंपरा?

वारकरी पंथाला भागवत धर्म असेही म्हणतात किंवा काही जण माळकरी पंथ असेही म्हणतात. वारकरी आपल्या गळ्यात तुळशीच्या मण्यांची माळ घालतात म्हणून त्यांना माळकरी असेही म्हटले जाते. वारकरी संप्रदायात मुख्य उपास्य दैवत श्री पांडुरंग म्हणजे श्री विठोबा आहे. वारकरी संप्रदाय वैष्णव व भागवत धर्मीय आहे.वारीला जाताना वारकरी हातात भगवी पताका घेऊन जातो. भजन कीर्तन याद्वारे परमेश्वराची उपासना करणे, कमीत कमी आषाढी व कार्तिकी एकादशीला पंढरपूरची वारी करणे, साधे व सुटसुटीत जीवन जगण्याची शिकवण ही वारकरी संप्रदायाची खास वैशिष्ट्ये आहेत. वारकरी हा श्री विठ्ठलाचा म्हणजेच भगवान श्रीकृष्णाचा भक्त आहे. श्रीकृष्णास तुळशी अत्यंत प्रिय आहे त्यामुळे वारकरी आपल्या उपास्य देवतेवरील प्रेमाचे प्रतीक म्हणून तुळशी माळ धारण करतो. ही माळ 108 मण्यांची असते .प्रत्येक वारकरी हा श्री विठ्ठलाचा भक्त असतो परंतु प्रत्येक विठ्ठलाचा भक्त हा वारकरी असतोच असे नाही, असे प्रा. दांडेकर म्हणतात. 

वारकरी संप्रदायाचे ग्रंथ 

भागवत धर्मात प्रामुख्याने द्वैत तत्त्वज्ञान मांडलेले आहे परंतु वारकरी पंथामध्ये आद्य शंकराचार्यांनी सांगितलेला अद्वैत तत्त्वज्ञानाचा पुरस्कार करण्यात आला आहे. भागवत संप्रदाय म्हणण्याचे मुख्य कारण म्हणजे श्री विठ्ठल हे भगवान श्रीकृष्णाचे रूप मानलेले आहे. भागवत पुराण ,भगवद्गीता, नाथ भागवत, श्री ज्ञानेश्वरी व श्री तुकाराम गाथा या ग्रंथांना वारकरी प्रमाणभूत मानतात.

वारकरी संप्रदायाचा उगम

हे निश्चित सांगता येत नाही. परंतु श्री कृष्ण हे  वैकुंठातून किंवा गोकुळातून किंवा द्वारकेतून भक्त पुंडलिका करिता पंढरपूरला आले हे सर्व संत मान्य करतात. पंढरपूरची वारी श्री ज्ञानेश्वरांच्या आधीपासून चालत असावी. त्याचे लिखित पुरावे मात्र ज्ञानदेवांच्या काळानंतर  सापडतात. संत नामदेव महाराजांनी संत ज्ञानेश्वरांच्या आधीपासूनच पंढरपूरची वारी चालत  असल्याचा उल्लेख आपल्या ग्रंथात केला आहे यावरून वारकरी संप्रदायाचा इतिहास 12 व्या शतकापर्यंत मागे जातो.

वारकरी संप्रदायातील संत परंपरा

आपल्या माता पित्याची सेवा करणाऱ्या भक्त पुंडलिकासाठी परमेश्वरांनी श्री विठ्ठलाचे रूप धारण केले असे मानले जाते. पुंडलिका भेटी परब्रह्म आलेगा असे संत नामदेव महाराजांनी आपल्या  अभंगामध्ये म्हटले आहे. संत ज्ञानेश्वर आणि संत तुकाराम महाराज यांनीही आपले अभंगांमध्ये श्री विठ्ठल हे भक्त पुंडलिकासाठी पंढरपूरला आले असे म्हटले आहे. संत ज्ञानेश्वरांच्या काळात वारी म्हणजे येरझारा या अर्थाने वापरत असत.  

वारीमध्ये वारकरी कोणती घोषणा देतात?                   “पुंडलिक वरदा श्रीहरी विठ्ठल श्री ज्ञानदेव तुकाराम पंढरीनाथ महाराज की जय”ही वारकऱ्यांची घोषणा आहे. याचा अर्थ पुंडलिकाला वरदान देणाऱ्या हे श्री हरी विठ्ठला असा आहे.

वारकऱ्यांचा मंत्र कोणता आहे? 

राम कृष्ण हरी हा त्यांचा मंत्र आहे.

सारांश

वारकरी आणि  पंढरपूरची वारी,तीर्थक्षेत्र पंढरपूर , श्री विठ्ठल भक्ती  यांचे महत्त्व संत ज्ञानेश्वर, संत तुकाराम,  संत नामदेव, संत जनाबाई, संत दामाजीपंत, संत चोखामेळा, संत सोयराबाई, संत नरहरी सोनार, संत गोरोबाकाका, संत सावता माळी, बहिणाबाई चौधरी यांच्यासह अनेक संतांनी आपल्या अभंगातून वर्णन केले आहे.

Varkari Sect

Pandharpur is a famous pilgrimage site situated on the banks of river Bhima in Solapur district of Maharashtra. Bhima River is also described by Saints as Chandrabhaga Bhivara.Pandharpur is also known as Kashi of the South.Pandharpur is known as Varkari which regularly flows to Ashadhi, Kartiki, Maghi and Chaitri Vari. Varkari sect is also called as Bhagavata Dharma or some as Malkari sect. Although the philosophy of Varkari sect is non-dualistic, devotion to God has got an important place in it.

Vari of Pandharpur

Pandharpur goes to Ashadhi, Kartiki, Maghi and Chaitri Wari who usually goes to Warkari. Experts believe that the word Varkari may have come from Wari Kari. Saint Shrestha Dnyaneshwar Maharaj Jagadguru Shri Tukaram Maharaj and many other saints and intellectuals have confirmed this. The literal meaning of the word Varkari is as a rule one who goes to one’s God. Bhakti is a priority in Varkari Panth.As in Pandharpur, Khandoba of Jejuri, Gangapur and Gujarat have many followers of Dakornath Deva. They can also be called Warkari but the word Warkari has acquired a specific meaning. Warkari said to be believed to be Warkari of Pandharpur. Nowhere in Maharashtra or anywhere else does the amount of yatra that Pandharpur receives every year. Pandharpur receives up to one million Warkaris on Ashadhi Vari alone. Varkaris also come from Maharashtra along with Karnataka, Andhra Pradesh Telangana Tamil Nadu and Madhya Pradesh etc.

Tradition of Varkari Sect

Varkari Panth is also called Bhagavata Dharma or by some Malkari Panth. Varkaris are also called Malkaris because they wear garlands of tulsi beads around their necks. In Varkari sect, the main deity is Shri Pandurang or Shri Vithoba. The Warkari community is Vaishnav and Bhagavata religious. While going to the Warri, the Warkari carries a saffron flag in his hand. Worshiping the Lord through Bhajan Kirtan, visiting Pandharpur at least on Ashadhi and Kartiki Ekadashi, teaching to live a simple and free life are the special features of Varkari sect. Varkari is a devotee of Sri Vitthala i.e. Lord Krishna. Tulsi is very dear to Lord Krishna so Varkari wears Tulsi Mala as a symbol of his love for the deity. This necklace consists of 108 beads. Every Varkari is a devotee of Shri Vitthala, but not every devotee of Vitthala is a Varkari, said Prof. Dandekar says.

The Texts of Varkari Sect

Bhagavata Dharma mainly advocates dualistic philosophy but the Varkari sect advocates Advaita philosophy as expounded by Adya Shankaracharya. The main reason for calling it Bhagavata Sampradaya is that Shri Vitthal is considered to be a form of Lord Shri Krishna. Bhagavata Purana, Bhagavad Gita, Nath Bhagavata, Sri Dnaneshwari and Sri Tukaram Gatha are considered authoritative by Varkari.

When did Varkari Sect originate?

The origin of the Varkari sect cannot be determined. But all the saints agree that Shri Krishna came to Pandharpur  from Vaikuntha or Gokul or Dwarka for Pundlika(devotee). Pandharpur should have been running since before Shri Dnyaneshwar. However, its written evidence is found after the time of Gnandeva. The history of Warkari sect goes back to 12th century from the fact that Sant Namdev Maharaj mentioned in his book that Pandharpur was running before Sant Dnyaneshwar.

The Saint tradition in Varkari Sect

The Lord is believed to have assumed the form of Sri Vitthala for the devotees who serve their parents. Saint Namdev Maharaj has said in his Abhanga that visiting Pundalika will lead to Parabrahm. Sant Dnyaneshwar and Sant Tukaram Maharaj have also said in their abhangas that Shri Vitthal came to Pandharpur for devotee Pundalik.

What is the slogan of Varkari ?             “Pundalik Varda Srihari Vitthal Sri Gyandev Tukaram Pandharinath Maharaj Ki Jai” is the slogan of Warkari. It means Sri Hari Vitthala who gives boon to Pundalika.

What is the mantra of Varkari?                    Ram Krishna Hari is their mantra.

Summary

Vari and Varkari of   Pandharpur ,Pilgrimage Pandharpur, Shri Vitthal devotion, Importance of Saint Dnyaneshwar, Saint Tukaram, Saint Namdev, Saint Janabai, Saint Damajipant, Saint Chokhamela, Saint Soyrabai, Saint Narahari Sonar, Saint Gorobakaka, Saint Savata Mali, Bahinabai Chaudhary. Many saints have described it from their Abhangas(Poems).